ખંડ ૨૦
વિકરી, વિલિયમથી વૈંપટિ, ચિન્ન સત્યમ્
વિકિરણ (જૈવ વિજ્ઞાન)
વિકિરણ (જૈવ વિજ્ઞાન) : આયનકારી વિકિરણ(ionising radiation)ના સજીવ તંત્ર પર થતા પ્રભાવનો અભ્યાસ. આજના પરમાણુ યુગમાં સજીવ સૃદૃષ્ટિ પર વિકિરણનો પ્રભાવ લાગવાની સંભાવના ઘણી વધી છે. વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધમાં વિકિરણ તકનીકીનો ઉપયોગ મુખ્યત્વે ઍક્સ-કિરણો વડે રોગોના નિદાન, પારજાંબલી કિરણો (ultraviolet rays) વડે ત્વચાની નીચે આવેલ ડી-હાઇડ્રોકોલેઝરોલનું વિટામિન ‘ડી’માં રૂપાંતર ઉપરાંત…
વધુ વાંચો >વિકિરણ-ચિત્ર, સમસ્થાની (isotope scan)
વિકિરણ-ચિત્ર, સમસ્થાની (isotope scan) : વિકિરણશીલ સમસ્થાનિકોવાળા દ્રવ્યને શરીરમાં પ્રવેશ આપીને લેવાતાં વિકિરણ-ચિત્રો. એક પ્રકારની રાસાયણિક લાક્ષણિકતાઓ ધરાવતા પરંતુ નાભિ(nucleus)માં તટસ્થ વીજકણ(neutron)ની જુદી જુદી સંખ્યા ધરાવતા પરમાણુઓ જુદો જુદો દલાંક (mass index) ધરાવે છે અને તેમને એકબીજાના સમસ્થાનિક (isotope) કહે છે. તેમાંના કેટલાક વિકિરણશીલ અથવા કિરણોત્સર્ગી (radio-active) હોય છે. આવા…
વધુ વાંચો >વિકિરણજન્ય ઈજા (radiation injury)
વિકિરણજન્ય ઈજા (radiation injury) : વીજચુંબકીય તરંગો કે પ્રવેગી પરમાણ્વિક કણો(accelerated atomic particles)ને કારણે રચના કે ક્રિયાશીલતામાં ઉદ્ભવતી વિષમતા. અતિતીવ્ર અશ્રાવ્યધ્વનિ (ultrasound) તથા વીજચુંબકીય ક્ષેત્રોને કારણે થતી નુકસાનકારક અસરોને પણ તેમાં સમાવિષ્ટ કરાય છે. પદાર્થમાંથી વિશિષ્ટ પ્રકારનાં કિરણોરૂપી ઊર્જા બહાર નીકળે તે સ્થિતિને વિકિરણન અથવા કિરણોત્સર્ગ (radiation) કહે છે. જુદા…
વધુ વાંચો >વિકિરણતા (radiance)
વિકિરણતા (radiance) : સપાટીના કોઈ એક બિંદુ ઉપર આપાત થતી અથવા ઉત્સર્જિત થતી વીજચુંબકીય વિકિરણની માત્રા. વિકિરણ-ઊર્જાના બિંદુવત્ સ્રોત માટે, ચોક્કસ દિશામાં એકમ પ્રક્ષિપ્ત ક્ષેત્રફળ દીઠ વિકિરણ-તીવ્રતા છે, તેને (વિકિરણતાને) વડે દર્શાવાય છે, જ્યાં Ie વિકિરણ-તીવ્રતા છે, A સપાટીનું ક્ષેત્રફળ છે અને θ નિશ્ચિત દિશા અને સપાટી વચ્ચેનો કોણ છે.…
વધુ વાંચો >વિકિરણ-તીવ્રતા (Radiant Intensity)
વિકિરણ-તીવ્રતા (Radiant Intensity) : વીજચુંબકીય વર્ણપટની સંપૂર્ણ અવધિ (complete range) માટે સ્રોત (source) દ્વારા ઉત્સર્જિત થતી વીજચુંબકીય ઊર્જાની ચમકનો જથ્થો (quantitative expression for brilliance). સમદિગ્ધર્મી (isotropic) ઉત્સર્જક (radiator) દ્વારા પ્રતિ એકમ ઘન કોણ માટે ઉત્સર્જિત થતી ઊર્જાના જથ્થાને માપીને તે મેળવવામાં આવે છે. ત્રિ-પરિમાણીય અવકાશમાં બધી દિશાઓમાં સમદિગ્ધર્મી બિંદુવત્ સ્રોત…
વધુ વાંચો >વિકિરણ-ફ્લક્સ (radiant flux)
વિકિરણ-ફ્લક્સ (radiant flux) : કોઈ એક સ્રોત (source) દ્વારા ઉત્સર્જિત થતી કે ઝિલાતી કુલ વિકિરણ ઊર્જા. દૃશ્યપ્રકાશની તરંગલંબાઈની અવધિ (range) સામાન્ય રીતે 0.01 mmથી 1000 mm સુધી લેવામાં આવે છે. 1 mm = 106 મીટર, જેમાં પારજાંબલી (ultraviolet) તથા અવરક્ત(infrared)-વિકિરણ પણ ગણી લેવામાં આવે છે. ફ્લક્સનો એકમ જૂલ/સેકંડ (J/s) અથવા…
વધુ વાંચો >વિકિરણ-માપકો
વિકિરણ-માપકો : વિકિરણની પરખ અને માપન કરતાં ઉપકરણો. આવાં ઉપકરણો વિકિરણ વડે પેદા થતી અસરોને આધારે તેની માત્રાનું માપન કરતાં હોય છે. વિકિરણ એ ઊર્જાનુ મુખ્ય સ્વરૂપ છે. પૃથ્વી ઉપર સજીવોના અસ્તિત્વ માટે વિકિરણ (ઊર્જા) અનિવાર્ય છે. વિકિરણના સમુદ્રપ્રવાહમાં આપણે જીવીએ છીએ. કુદરતી વિકિરણ ખડકો, ખનિજો, સૂર્ય અને અવકાશના અન્ય…
વધુ વાંચો >વિકિરણ-રસાયણ (radiation chemistry)
વિકિરણ-રસાયણ (radiation chemistry) : દ્રવ્યમાં ઉચ્ચ ઊર્જાવાળા વિકિરણના અવશોષણ(absorption)ને કારણે થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓનો અભ્યાસ. ઉષ્મીય (thermal) પ્રક્રિયાઓમાં સક્રિયિત (activated) અવસ્થામાં આવવા માટે જોઈતી ઊર્જા પ્રક્રિયા કરતાં અણુઓ અને તેમના પાડોશીઓની યાદૃચ્છિક (random) ઊર્જામાંથી મળે છે. સક્રિયન ઊર્જા આપવાની અન્ય રીત એ પ્રક્રિયક અણુને વીજચુંબકીય ઊર્જાના ક્વૉંટા (ફોટૉન) સાથે, ઉચ્ચ વેગવાળા…
વધુ વાંચો >વિકિરણો
વિકિરણો જે કંઈ ખાસ કરીને પ્રકાશ કે વિદ્યુતચુંબકીય ઊર્જા જે કિરણ કે તરંગ તરીકે પ્રસરે છે તે. ઉષ્મા કે પ્રકાશના કોઈ સ્રોત દ્વારા ઉત્સર્જિત ઊર્જા, તે સ્રોત સાથે સીધા સંપર્કમાં ન હોય તેવા પદાર્થને પણ મળે છે. આ પ્રકારે થતા ઊર્જા-પ્રસરણને ‘વિકિરણ’ (radiation) પ્રકારે થતું પ્રસરણ કહે છે. આમ વિકિરણોનું…
વધુ વાંચો >વિકિરમણ
વિકિરમણ (જ. 19 માર્ચ 1928, તિરુચિરપલ્લી, તમિલનાડુ) : તમિળ નવલકથાકાર અને વાર્તાકાર. તેમણે 47 વર્ષ સુધી તમિળ સાહિત્યિક મૅગેઝિન ‘અમુધા સુરભિ’નું સંપાદન કર્યું. તેઓ ઑલ ઇન્ડિયા તમિળ રાઇટર્સ એસોસિયેશનના પ્રમુખ; 1987-89 સુધી તમિળ ફિલ્મ ઍવૉર્ડની પસંદગી સમિતિના સભ્ય; 1991-93 સુધી ‘ઇયાલ, ઈસાઈ, બાડગ મન્રમ્’ના સભ્ય રહેલા. અત્યાર સુધીમાં તેમણે તમિળમાં…
વધુ વાંચો >વિકરી, વિલિયમ
વિકરી, વિલિયમ (જ. 1914, વિક્ટૉરિયા, બ્રિટિશ કોલંબિયા, કૅનેડા; અ. 13 ઑક્ટોબર 1996, ન્યૂયૉર્ક) : અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી. માત્ર અસમમિતીય માહિતી (asymetric information) જ ઉપલબ્ધ હોય તેવા સંજોગોમાં લેવાતા નિર્ણયો પાછળ કયા પ્રકારનાં પરિબળો કામ કરતાં હોય છે તેનું વિશ્લેષણ કરતો સિદ્ધાંત તારવવા બદલ 1996નું અર્થશાસ્ત્ર માટેનું…
વધુ વાંચો >વિકલ, શ્રીવત્સ
વિકલ, શ્રીવત્સ (જ. 1930, રામનગર, જમ્મુ; અ. 1970, તેજપુર, આસામ) : ડોગરી વિદ્વાન. પંડિત પરિવારમાં જન્મ. તેમણે નાની ઉંમરમાં તેમનાં માતાપિતા ગુમાવેલાં. તેથી અનુકૂળ સંજોગો માટે એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે તેમને ભટકવું પડેલું. તે દરમિયાન તેઓ ક્ષયરોગનો ભોગ બન્યા હતા. તેમણે 20 વર્ષની વયે ટૂંકી વાર્તાઓ અને કાવ્યો લખવાનો પ્રારંભ…
વધુ વાંચો >વિકલ સમીકરણો
વિકલ સમીકરણો : x, y અને y ના x વિશેના વિકલન ફળોને સમાવતું કોઈ પણ સમીકરણ. દા.ત., વગેરે વિકલ સમીકરણો છે. વિકલ સમીકરણોનું જ્ઞાન ગણિત સિવાયની વિજ્ઞાનની અન્ય શાખાઓ તથા સમાજવિદ્યાની શાખાઓના અભ્યાસમાં પણ ઘણું ઉપયોગી છે. વિકલ સમીકરણમાં આવતા મહત્તમ કક્ષાના વિકલનફળની કક્ષાને વિકલ સમીકરણની કક્ષા (order) કહેવાય છે.…
વધુ વાંચો >વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો
વિકસિત અને વિકાસશીલ દેશો : માથાદીઠ આવકની કસોટીના આધાર પર કરવામાં આવેલું દુનિયાના દેશોનું વર્ગીકરણ. 1950-60ના દસકામાં દુનિયાના ગરીબ દેશોના આર્થિક વિકાસના પ્રશ્નોની ચર્ચા અર્થશાસ્ત્રીઓએ હાથ ધરી ત્યારે તેમણે વિશ્લેષણના હેતુ માટે દુનિયાના દેશોને બે વિભાગમાં વહેંચ્યા હતા. એ દસકાના ઉત્તરાર્ધમાં દુનિયાની માથાદીઠ આવક અમેરિકાના 200 ડૉલર જેટલી અંદાજવામાં આવી…
વધુ વાંચો >વિકળો
વિકળો : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સિલેસ્ટ્રેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Gymnosporia montana (Roth) Benth syn. spinosa (Forsk.) Flori (l syn – Maytenus emarginata) (સં. વિકંકત્; હિં. કંટાઈ, વંજ, બૈકલ; ગુ. વિકળો, બહેકળ) છે. તે ક્ષુપ કે નાના વૃક્ષ-સ્વરૂપે સમગ્ર ભારતમાં, ખાસ કરીને ડુંગરાળ જમીનમાં થાય છે. પર્ણપાતી (deciduous)…
વધુ વાંચો >વિકાચીભવન (devitrification)
વિકાચીભવન (devitrification) : કાચમય કણરચનાવાળા ખડકોની અમુક ચોક્કસ ખનિજ-ઘટકોમાં છૂટા પડવાની ઘટના. છૂટા પડતા ઘટકોમાં સામાન્ય રીતે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના અતિસૂક્ષ્મ સ્ફટિકો હોય છે. કાચમય સ્થિતિમાં ઘનીભવન થયા પછીથી સ્ફટિકમય સ્થિતિમાં થતો ફેરફાર આ ઘટનાની ખાસિયત છે. ઑબ્સિડિયન કે પિચસ્ટૉન જેવા મળૂભૂત કાચમય અગ્નિકૃત ખડકમાંથી નાના પાયા પર થતા આ…
વધુ વાંચો >વિકાસ
વિકાસ : લોકોના જીવનધોરણને ઊંચે લઈ જતાં પરિવર્તનો. વિકાસનો ખ્યાલ આદર્શલક્ષી (normative) છે. તેથી તેમાં કયાં અને કેવાં પરિવર્તનોને વિકાસ ગણવો એ વિશે મતમતાંતર પ્રવર્તે છે. આને કારણે અર્થશાસ્ત્રીઓ વિકાસને બદલે આર્થિક વૃદ્ધિ (economic growth) કે વૃદ્ધિ(growth)ના ખ્યાલને પસંદ કરે છે; જેમાં કોઈ આદર્શ અભિપ્રેત નથી. આર્થિક વૃદ્ધિ એટલે રાષ્ટ્રના…
વધુ વાંચો >વિકાસનાં સોપાનો
વિકાસનાં સોપાનો : જુઓ સોપાનો, બાળવિકાસનાં.
વધુ વાંચો >વિકાસ બૅંકો
વિકાસ બૅંકો : આર્થિક વિકાસ માટે સહાયરૂપ બનતી બૅંકો. વિકાસ બૅંક અવિકસિત મૂડીબજાર તેમજ વ્યાપારી બૅંકોનું લાંબાગાળાનું ધિરાણ પૂરું પાડવાના આશયથી અસ્તિત્વમાં આવેલી સંસ્થા છે. તેનું કાર્ય મુખ્યત્વે નાણાકીય અછતને અનુરૂપ સહાય પૂરી પાડવાનું છે. આ ઉપરાંત તે તકનીકી સહાય તેમજ વિકાસ માટે તજ્જ્ઞો દ્વારા સલાહની પણ વ્યવસ્થા ગોઠવી આપે…
વધુ વાંચો >વિકાસ-વળતર
વિકાસ-વળતર : આયકર અધિનિયમ 1961 હેઠળ નવાં યંત્રો અને વહાણોની ખરીદકિંમતના નિર્દિષ્ટ દરે ધંધાની કરપાત્ર આવકમાંથી આપવામાં આવતી કપાત. દેશના ઝડપી ઔદ્યોગિક વિકાસ માટે વિશ્વભરની સરકારો જાહેર વિત્તવ્યવસ્થા હેઠળ વિવિધ યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવે છે. ભારત સરકારે પણ તેવી યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ અજમાવી છે. સીધા કરવેરા હેઠળ સરકારે આવકવેરા દ્વારા આવી પ્રયુક્તિ અજમાવી છે.…
વધુ વાંચો >