ખંડ ૧૯
લેઇસ વિંગ બગથી વાંસદા
લેઇસ વિંગ બગ
લેઇસ વિંગ બગ : રીંગણ, કેળ, તુલસી વગેરેમાં નુકસાન કરતી જીવાત. વૈજ્ઞાનિક નામ Urentius hystricellus છે. તેનો સમાવેશ Hemiptera શ્રેણીના Tingidae કુળમાં થયેલ છે. આ બગ 2.4 મિમી. લંબાઈ અને 0.9 મિમી. પહોળાઈ ધરાવે છે. તે કાળાશ પડતા બદામી રંગના હોય છે. માદા સહેજ ટૂંકી અને સહેજ પહોળી હોય છે.…
વધુ વાંચો >લેઉઆ, રાઘવજી થોભણભાઈ
લેઉઆ, રાઘવજી થોભણભાઈ (જ. 1 ઑગસ્ટ 1909, અમરેલી, ગુજરાત; અ. 2 માર્ચ, 1983) : નિષ્ઠાવાન રાજકારણી અને ગુજરાત વિધાનસભાના પૂર્વઅધ્યક્ષ. ગરીબ શ્રમજીવી વણકર પરિવારમાં જન્મેલા રાઘવજીભાઈને બાળપણથી અસ્પૃદૃશ્યતાનો અનુભવ થયો, પરંતુ વડોદરા રાજ્યની ફરજિયાત શિક્ષણની નીતિને કારણે શિક્ષણ મેળવી શક્યા. તેજસ્વી વિદ્યાર્થી તરીકે પહેલા નંબરે તેઓ પાસ થતા. શાળાજીવનમાં અસ્પૃદૃશ્યતાના…
વધુ વાંચો >લેઑકોઑન (શિલ્પ) (Laocoon)
લેઑકોઑન (શિલ્પ) (Laocoon): પ્રાચીન ગ્રીક આરસ-શિલ્પ. તે કૉર્ટિલ દેલ બેલવેડર, વૅટિકનમાં આવેલું છે. તેમાં એપૉલોના ટ્રોજન પાદરી લેઑકોઑન તથા તેમના 2 પુત્રો પર સર્પોના આક્રમણનો વિષય કંડારાયો છે. લેઑકોઑનના અવસાનને ટ્રોજનો તેમના શહેર માટેની એક અપશુકનરૂપ ઘટના જ નહિ, પણ દેવી એથીનાએ ફરમાવેલી એક પ્રકારની સજા પણ માનતા હતા; કેમ…
વધુ વાંચો >લેઓપાર્દી, જાકોમો
લેઓપાર્દી, જાકોમો (જ. 29 જૂન 1798, રીકાનાતી, પેપલ સ્ટેટ્સ, ઇટાલી; અ. 14 જૂન 1837, નેપલ્સ) : ઇટાલિયન કવિ, તત્વજ્ઞાની અને સાક્ષર. પોતાના વિદ્વત્તાપૂર્ણ ચિંતનશીલ ગ્રંથો અને ઉત્તમ ઊર્મિકાવ્યો થકી તેઓ ઓગણીસમી સદીના એક મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારની પ્રતિષ્ઠા પામ્યા છે. ઉંમરના પ્રમાણમાં ઘણા સમજણા અને પીઢ, પરંતુ જન્મજાત ખોડખાંપણ ધરાવતા લેઓપાર્દીનો જન્મ…
વધુ વાંચો >લેક ડિસ્ટ્રિક્ટ
લેક ડિસ્ટ્રિક્ટ : વાયવ્ય ઇંગ્લૅન્ડના કુમ્બ્રિયા પરગણામાં આવેલો સરોવરો અને પર્વતોથી બનેલો રળિયામણો પ્રદેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 54° 30´ ઉ. અ. અને 3° 10´ પ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 1,800 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર-દક્ષિણ લંબાઈ આશરે 48 કિમી. અને પૂર્વ-પશ્ચિમ પહોળાઈ આશરે 40 કિમી. જેટલી છે.…
વધુ વાંચો >લૅકોલિથ (Laccolith)
લૅકોલિથ (Laccolith) : એક પ્રકારનું સંવાદી અંતર્ભેદક. તે ક્ષૈતિજ કે તદ્દન આછા નમનવાળી સ્તરશ્રેણીમાં સ્તરોને સમાંતર ગોઠવાયેલું હોય છે. આ પ્રકારનું અંતર્ભેદન નીચે તૈયાર થયેલા મૅગ્માસંચયમાંથી અત્યંત બળપૂર્વક ઘૂસી જઈને બિલાડીના ટોપની જેમ કે છત્રી આકારમાં ઊંચકાઈને ગોળ સ્વરૂપ ધારણ કરતું હોય છે. સાથે સાથે ઉપરના સ્તરોને પણ બળપૂર્વક ઊંચકીને,…
વધુ વાંચો >લૅક્ટિક અતિઅમ્લતાવિકાર (lactic acidosis)
લૅક્ટિક અતિઅમ્લતાવિકાર (lactic acidosis) : લૅક્ટિક ઍસિડનું લોહીમાં પ્રમાણ વધવાથી થતો શારીરિક વિકાર. લૅક્ટિક ઍસિડને દુગ્ધામ્લ કહે છે. તેથી આ વિકારને અતિદુગ્ધામ્લવિકાર પણ કહેવાય. તેમાં મુખ્ય વિકારો રૂપે શરીરમાં તીવ્ર અમ્લતાવિકાર (acidosis), લોહીનું ઘટેલું pH મૂલ્ય (7.3 કે ઓછું), રુધિરરસમાં બાયકાર્બોનેટનું ઘટેલું પ્રમાણ (15 મિ. ઈ. ક્વિ./લિ.થી ઓછું), વધતો જતો…
વધુ વાંચો >લૅક્ટિક ઍસિડ
લૅક્ટિક ઍસિડ : કાર્બોક્સિલિક ઍસિડ તરીકે ઓળખાતા વર્ગનું એક કાર્બનિક સંયોજન. તે α-હાઇડ્રૉક્સિપ્રૉપિયોનિક ઍસિડ અથવા 2-હાઇડ્રૉક્સિપ્રૉપેનૉઇક ઍસિડ તરીકે પણ ઓળખાય છે. સૂત્ર : CH3CHOHCOOH. તે કેટલાક છોડવાઓના રસમાં, પ્રાણીઓના લોહી તથા સ્નાયુઓમાં જોવા મળે છે. દહીં, ચીઝ, છાશ (butter milk) જેવી આથવણ દ્વારા બનતી ખાદ્ય ચીજોમાં તે મુખ્ય એસિડિક ઘટક…
વધુ વાંચો >લૅક્ટોઝ-અસહ્યતા (lactose intolerance)
લૅક્ટોઝ-અસહ્યતા (lactose intolerance) : દૂધમાંની શર્કરાને પચાવી શકવાની અક્ષમતાને કારણે ઉદભવતો વિકાર. દૂધમાંની શર્કરાને દુગ્ધશર્કરા (lactose) કહે છે. તે ખાંડ કરતાં 84 % ઓછી ગળી હોય છે. તે સફેદ ભૂકા જેવી હોય છે અને ઠંડા પાણીમાં સરળતાથી ઓગળતી નથી. ગાય અને ભેંસના દૂધમાં તે 4.5 % પ્રમાણમાં હોય છે. કેટલાંક…
વધુ વાંચો >લૅક્ટોબૅસિલસ (Lactobacillus)
લૅક્ટોબૅસિલસ (Lactobacillus) : દૂધને દહીંમાં ફેરવવામાં અત્યંત ઉપયોગી એવા જીવાણુ(bacteria)ની કેટલીક જાતો. આ જાતોમાં મુખ્યત્વે L. Casci, L. acidophilus અને L. bulgaricus જેવી જાતોનો સમાવેશ થાય છે. આ જીવાણુઓ ગ્રામધની (gram positive) પ્રકારના અને દંડ (rod) આકારના હોય છે. તેમના સંવર્ધન(culture)ને દૂધમાં ઉમેરતાં સામાન્ય પર્યાવરણિક તાપમાને દૂધમાંથી દહીં બને છે.…
વધુ વાંચો >વર્ગીકરણ (જીવવિજ્ઞાન)
વર્ગીકરણ (જીવવિજ્ઞાન) : સમાન લાક્ષણિકતાઓના આધારે સજીવોનું વિવિધ સમૂહોમાં કરવામાં આવતું વિભાગીકરણ. સજીવોના વર્ગીકરણના સૌથી મોટા એકમોને જીવસૃદૃષ્ટિ (kingdom) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જ્યારે જીવસૃદૃષ્ટિનું વિભાજન સમુદાયો (phylum) / વિભાગો(division)માં કરવામાં આવે છે. સમુદાયો/વિભાગોનું વર્ગ(class)માં, વર્ગનું શ્રેણી(order)માં, શ્રેણીનું કુળ(family)માં, કુળનું પ્રજાતિ(genus)માં અને પ્રજાતિનું જાતિ(species)માં કરવામાં આવે છે. અગાઉ સજીવોનું વિભાજન…
વધુ વાંચો >વર્ગીસ, બી. જી.
વર્ગીસ, બી. જી. (જ. 21 જૂન 1927, મ્યાનમાર) : પત્રકાર. આખું નામ બુબલી જ્યૉર્જ વર્ગીસ. મૂળ વતન કેરળનું તિરુવલ્લા ગામ. લગભગ 50ના દાયકાથી પત્રકારત્વની ઝળહળતી કારકિર્દીનો પ્રારંભ કરનાર વર્ગીસ 1948થી 1966 સુધી ‘ટાઇમ્સ ઑવ્ ઇન્ડિયા’ સાથે જોડાયેલા હતા. અહીં તેમણે સહાયક સંપાદક તેમજ મુંબઈ અને દિલ્હીમાં બ્યૂરો ચીફ તરીકે કામગીરી…
વધુ વાંચો >વર્ઘિસ, કાંજિરાતુંકલ
વર્ઘિસ, કાંજિરાતુંકલ (જ. 15 જૂન 1922, કડુતુરુતી, જિ. કોટ્ટયમ્, કેરળ) : મલયાળમ લેખક. પ્રાથમિક શાળાના શિક્ષક તરીકે સેવાનિવૃત્ત થયા. પછી લેખનકાર્ય આરંભ્યું. તેમણે અત્યાર સુધીમાં મલયાળમમાં 60 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમાં ‘એલ્લમ નિનાકુવેન્ડી’ (1988); ‘નાતિન્પુરતિન્લે મકાલ’ (1989) તેમની જાણીતી નવલકથાઓ છે. ‘સ્પર્શમાપિની’ (1989); ‘પૉન્નિલવુ પારકુન્નુ’ તેમના લોકપ્રિય વાર્તાસંગ્રહો છે. તેમણે…
વધુ વાંચો >વર્જિત રેખાઓ (forbidden lines)
વર્જિત રેખાઓ (forbidden lines) : બે સ્તરો વચ્ચેના પરમાણુના આવાગમન(transition)ને અનુરૂપ તરંગલંબાઈની ન મળતી રેખાઓ. ઉત્તેજિત પરમાણુઓ દ્વારા થતા વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણો(જેવા કે પ્રકાશ)નું ઉત્સર્જન પરમાણુના પ્રકાર પર આધાર રાખતી કેટલીક નિશ્ચિત તરંગલંબાઈઓ પર જ થાય છે, અને આ કારણે ઉત્તેજિત કરાયેલ વાયુના ઉત્સર્જનમાં નિશ્ચિત તરંગલંબાઈઓ પર તેજસ્વી રેખાઓ જણાય છે.…
વધુ વાંચો >વર્જિન ટાપુઓ
વર્જિન ટાપુઓ : કૅરિબિયન સમુદ્રમાં પથરાયેલાં વેસ્ટ ઇન્ડિઝ ટાપુઓનાં બે જૂથ – બૃહદ્ ઍન્ટિલ્સ અને લઘુ ઍન્ટિલ્સ – વચ્ચે આશરે 18° 30´ ઉ. અ. અને 65° 00´ પ. રે.ની આજુબાજુ વિસ્તરેલું લગભગ 100 જેટલા નાના નાના ટાપુઓનું જૂથ. આ જૂથ ‘વર્જિન ટાપુઓ’ તરીકે ઓળખાય છે. આ ટાપુઓ પ્યુર્ટોરિકોથી પૂર્વ દિશામાં…
વધુ વાંચો >વર્જિનિયા
વર્જિનિયા : પૂર્વ યુ.એસ.માં આવેલું રાજ્ય. ઉપનામ : ઓલ્ડ ડોમિનિયન. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 36° 30´થી 39° 15´ ઉ. અ. અને 75° 30´થી 83° 00´ પ. રે. વચ્ચેનો 1,05,586 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે પેન્સિલ્વેનિયા, ઈશાનમાં મૅરીલેન્ડ, પૂર્વમાં ઍટલૅંટિક મહાસાગર, દક્ષિણે ઉત્તર કૅરોલિના અને ટેનેસી તથા પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >વર્જિલ
વર્જિલ (જ. 15 ઑક્ટોબર ઈ. પૂ. 70, માન્ટુઆ પાસે ઍન્ડિસ; અ. 22 સપ્ટેમ્બર ઈ. પૂ. 19, બ્રુન્ડિસિયમ) : રોમન મહાકવિ. એમનું પૂરું નામ પબ્લિયસ વર્જિલિયસ મેશે. એમનાં માતા-પિતા વિશે સંપૂર્ણ ચોક્કસ માહિતી મળતી નથી; પરંતુ એક મત પ્રમાણે એમનાં પિતા સંપન્ન ખેડૂત હતા, તો વળી અન્ય એક મત પ્રમાણે તેઓ…
વધુ વાંચો >વર્ડ્ઝવર્થ, વિલિયમ
વર્ડ્ઝવર્થ, વિલિયમ (જ. 7 એપ્રિલ 1770, કોકરમાઉથ, કમ્બરલૅન્ડ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 23 એપ્રિલ 1850, ગ્રાસમિયર, વેસ્ટમોરલૅન્ડ) : અંગ્રેજ રોમૅન્ટિક કવિ; ઇંગ્લૅન્ડના રાજકવિ (1843-50). તેમનાં ‘લિરિકલ બૅલડ્ઝ’ (1798) દ્વારા ઇંગ્લૅન્ડમાં કવિતામાં રોમૅન્ટિક આંદોલનની શરૂઆત થઈ. પિતા જૉન વર્ડ્ઝવર્થ વેપાર-ધંધામાં એજન્ટ હતા, પાછળથી અર્લ ઑવ્ લૉન્સડૅલના મંત્રી તરીકે સેવા આપેલી. કાપડના વેપારીની પુત્રી…
વધુ વાંચો >વર્ણક-સમુચ્ચય
વર્ણક-સમુચ્ચય : સાંસ્કૃતિક અને સાહિત્યિક ઇતિહાસ માટે મહત્વનાં પદ્યાનુકારી ગદ્ય-વર્ણકોનો સંગ્રહ. રચના 15માથી 18મા શતકમાં. હસ્તપ્રતો અમદાવાદ-વડોદરાના વિવિધ સંગ્રહોમાં છે. ડૉ. ભોગીલાલ જ. સાંડેસરા સંપાદિત મ. સ. વિશ્વવિદ્યાલય, વડોદરા દ્વારા પ્રાચીન ગુર્જર ગ્રન્થમાલાના ગ્રન્થ 4 રૂપે પ્રકાશિત, 1956. ડૉ. સાંડેસરા તથા ડૉ. રમણલાલ ના. મહેતાએ કરેલ સાંસ્કૃતિક અધ્યયન ભાગ 2…
વધુ વાંચો >વર્ણકો (pigments)
વર્ણકો (pigments) સામાન્ય રીતે પૃષ્ઠ-વિલેપન (surface coating) માટે વપરાતા રંગીન, કાર્બનિક અથવા અકાર્બનિક, જળ-અદ્રાવ્ય પદાર્થો. ઉદ્યોગમાં તેઓ શાહી (ink), પ્લાસ્ટિક, રબર, ચિનાઈ માટી(કામ)-ઉદ્યોગ, કાગળ તેમજ લિનોલિયમને રંગીન બનાવવા માટે વપરાય છે. સામાન્ય રીતે વર્ણકો પેઇન્ટમાં રંગ, ચળકાટ અને અપારદર્શકતા લાવવા તથા ધાત્વીય દેખાવનો ઉઠાવ આપવા માટે ઉમેરાય છે. આ ઉપરાંત…
વધુ વાંચો >