ખંડ ૧૮
રિકાર્ડો, ડૅવિડથી લૂસ, ક્લેર બૂથ
રિકાર્ડો, ડૅવિડ
રિકાર્ડો, ડૅવિડ (જ. 1772, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1823) : અર્થશાસ્ત્રની પ્રશિષ્ટ વિચારસરણીના પ્રખર પુરસ્કર્તા અને વિવાદાસ્પદ ચિંતક. મૂળ નેધરલૅન્ડ્ઝ(હોલૅન્ડ)ના નિવાસી યહૂદી પરિવારના નબીરા. પિતા સ્ટૉક માર્કેટમાં હૂંડીઓ અને જામીનગીરીઓના વટાવનો ધંધો કરતા. રિકાર્ડો ઓછું ભણેલા. ચૌદ વર્ષની વયે કામધંધાની શરૂઆત કરી અને ટૂંકસમયમાં ધનાઢ્ય બન્યા. તેઓ જર્મનના સોદાઓમાં માહેર હતા. ઇંગ્લૅન્ડની…
વધુ વાંચો >રિકેટ્સિયા
રિકેટ્સિયા : વિશિષ્ટ પ્રકારના જીવાણુ (bacteria) તરીકે જેમનું વર્ણન કરી શકાય તેવા પરોપજીવી સૂક્ષ્મજીવો. કદમાં તેઓ જીવાણુ કરતાં નાના હોય છે અને માત્ર યજમાન(host)ના જીવંત કોષોની અંદર પ્રજોત્પાદન કરી શકતા હોય છે. મોટાભાગના રિકેટ્સિયા પ્રજાતિના સૂક્ષ્મજીવો ઇતરડી (mite), રિકેટ્સિયા-પૉક્સ રોગ પેદા કરનાર રિકેટ્સિયા એકારી સૂક્ષ્મજીવ જૂ (lice), ઉંદર જેવાં યજમાનોના…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, ઉર્લિક
રિક્ટર, ઉર્લિક (જ. 17 જૂન 1952, ગૉર્લિટ્ઝ [જીડીઆર]) : અગાઉના પૂર્વ જર્મની(જીડીઆર)નાં મહિલા તરણખેલાડી. 1973થી ’76નાં 4 વર્ષોમાં તેમણે 100 મીટર બૅકસ્ટ્રોકમાં 9 વિશ્વવિક્રમ સ્થાપ્યા અને 65.39 સે.ના વિક્રમને બદલે 61.51 સે.નો વિક્રમ નોંધાવ્યો. વળી 1974માં 200 મી.ની સ્પર્ધામાં 2 મિ. 18.41 સે. અને 2 મિ. 17.35 સે.ના વિક્રમો પણ…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, ચાર્લ્સ એફ.
રિક્ટર, ચાર્લ્સ એફ. (જ. 26 એપ્રિલ 1900; અ. 1985, આલ્ટાડેના, કૅલિફૉર્નિયા) : જાણીતા ભૂકંપશાસ્ત્રી. 1927માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયામાં પાસાડેનામાં ભૂકંપીય પ્રયોગશાળામાં કામગીરી શરૂ કરી હતી. 1928માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ખાતેથી સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્રમાં ડૉક્ટરેટ મેળવી હતી. 1936થી 1970 વચ્ચે કાલકેટ ખાતે સિસ્મોલૉજિકલ લૅબોરેટરીમાં તેઓ પ્રોફેસર હતા. ભૂકંપની તીવ્રતા માપવા માટે તેમણે લોકલ…
વધુ વાંચો >રિક્ટર, બર્ટન
રિક્ટર, બર્ટન (જ. 22 માર્ચ 1931, બ્રૂકલીન, ન્યૂયૉર્ક) : નવા જ પ્રકારના ભારે મૂળભૂત કણોની શોધ અને તેને લગતું પાયાનું કાર્ય કરવા બદલ 1976ના વર્ષનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર અમેરિકન ભૌતિકવિજ્ઞાની. મૅસેચૂસેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટૅકનૉલૉજીમાંથી સ્નાતકની ઉપાધિ મેળવી. ત્યારબાદ 1956માં તેમણે પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ ત્યાંથી જ મેળવી. તે પછી તે સ્ટૅનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં…
વધુ વાંચો >રિક્ટરનો ભૂકંપ આંક
રિક્ટરનો ભૂકંપ આંક : જુઓ ભૂકંપ.
વધુ વાંચો >રિક્ટરાઇટ
રિક્ટરાઇટ : સોડાધારક ટ્રેમોલાઇટ. ઍમ્ફિબોલ વર્ગનું ખનિજ. તે કૅલ્શિયમ, મૅગ્નેશિયમ, લોહ, મૅંગેનીઝ અને ઍલ્યુમિનિયમ સહિતનું સોડિયમ સિલિકેટ છે. તેના રાસાયણિક બંધારણમાં કૅલ્શિયમની અવેજીમાં સોડિયમ આવતું હોવાથી તે ટ્રેમોલાઇટ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. તેના બાકીના ભૌતિક ગુણધર્મો ઍમ્ફિબોલ વર્ગનાં ખનિજોને મળતા આવે છે. ઉત્પત્તિસ્થિતિના સંદર્ભમાં તે ઉષ્ણતાવિકૃતિ પામેલા ચૂનાખડકો અને સ્કાર્ન…
વધુ વાંચો >રિક્સ મ્યુઝિયમ, ઍમ્સ્ટરડૅમ (નેધરલૅન્ડ)
રિક્સ મ્યુઝિયમ, ઍમ્સ્ટરડૅમ (નેધરલૅન્ડ) : મહાન ડચ ચિત્રકારો જેવા કે રૅમ્બ્રાં, વરમીર, હૉલ્સ અને રૉટ્સડાલ જેવા પ્રસિદ્ધ ચિત્રકારોની ભવ્ય કૃતિઓનો સંગ્રહ. 1808માં હૉલૅન્ડના રાજા લૂઈ નેપોલિયનની આજ્ઞાથી, 1798માં હેગમાં સ્થાપેલા કલાસંગ્રહ ‘ધ નૅશનલ મ્યુઝિયમ’માંથી ફ્રાન્સમાં નહિ ખસેડાયેલાં ચિત્રોનો પ્રથમ સંગ્રહ આમાં ગોઠવવામાં આવ્યો. સૌપ્રથમ તે ડચ ચિત્રોને ઍમ્સ્ટરડૅમના ટાઉનહૉલમાં લટકાવવામાં…
વધુ વાંચો >રિખ્તર, ગૅર્હાર્ડ
રિખ્તર, ગૅર્હાર્ડ (જ. 1932, જર્મની) : અગ્રણી અનુઆધુનિક ચિત્રકાર. બીજાઓ દ્વારા પાડવામાં આવેલી તસવીરો ઉપરથી તેઓ ચિત્રો કરે છે. તસવીરની હૂબહૂ નકલ ઝીણવટભરી વિગત સાથે અને પીંછીના લસરકા ન દેખાય તે રીતે તેઓ કરે છે. અમિતાભ મડિયા
વધુ વાંચો >રિગર્ટ ડૅવિડ
રિગર્ટ ડૅવિડ (જ. 12 મે 1947, કૉકચેટાવ ઑબ્લાસ્ટ, કઝાખિસ્તાન, યુ.એસ.એસ.આર.) : રશિયાના વેટલિફ્ટર. તેઓ સદાકાળના એક સૌથી મહાન વેટલિફ્ટર હતા, પણ રમતના સર્વોત્તમ સ્તરે – ઓલિમ્પિક રમતોત્સવની કક્ષાએ તેમને બે વાર કરુણ નિષ્ફળતા વેઠવી પડી હતી. 1971માં તેમજ 1973–76 દરમિયાન તેઓ 90 કિગ્રા.ની સ્પર્ધામાં પાંચ વખત વિજેતા નીવડ્યા હતા; 1978માં…
વધુ વાંચો >લીમનો ઉપસાગર (Lyme Bay)
લીમનો ઉપસાગર (Lyme Bay) : ઇંગ્લિશ ખાડી સાથે સંકળાયેલો અખાત. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 50° 36´ ઉ. અ. અને 2° 55´ પ. રે.ની આસપાસ વિસ્તરેલો છે. આ ઉપસાગર નૈર્ઋત્ય ઇંગ્લૅન્ડનાં ડેવોન-ડૉરસેટ રાજ્યોના દક્ષિણ કિનારા સાથે સંકળાયેલો છે. આ ઉપસાગરના કિનારાની કુલ લંબાઈ આશરે 150 કિમી. જેટલી છે. ડેવોનનો કિનારો ડૉરસેટના…
વધુ વાંચો >લીમા
લીમા : દક્ષિણ અમેરિકાના પશ્ચિમ કિનારે આવેલા પેરુનું પાટનગર, ઔદ્યોગિક મથક અને મોટામાં મોટું શહેર. તે દેશનું મુખ્ય વાણિજ્યમથક તથા સાંસ્કૃતિક કેન્દ્ર પણ છે. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 12° 03´ દ. અ. અને 77° 03´ પ. રે.ની આજુબાજુનો પ્રાંતીય વિભાગ રચે છે. તેનો વિસ્તાર 34,802 ચોકિમી. છે. તે ઍન્ડિઝ ગિરિમાળાની…
વધુ વાંચો >લીમા રોઝ, વી. શ્રીમતી પૂર્ણી
લીમા રોઝ, વી. શ્રીમતી પૂર્ણી (જ. 7 મે 1947, તાંજાવુર, તમિલનાડુ) : તમિળ નવલકથાકાર, રેડિયો-પ્રોગ્રામર, નિર્માત્રી અને લેખિકા. તેઓ તમિલનાડુ કૅથલિક પ્રેસ ઍસોસિયેશનનાં (1976થી) અને ઇન્ડિયન કૅથલિક પ્રેસ ઍસોસિયેશનનાં (1978થી) સભ્ય રહ્યાં છે. તેમણે 4 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમાં ‘અગ્નિ અંબુગલ’ (1992); ‘વિદિયાલુક્કુ વેગુ તૂરામિલ્લઈ’ (1998) તેમના જાણીતા વાર્તાસંગ્રહો છે;…
વધુ વાંચો >લી, યુઆન ત્સે (Lee, Yuan Tseh)
લી, યુઆન ત્સે (Lee, Yuan Tseh) [જ. 29 નવેમ્બર 1936, સીન-ચુ, તાઇવાન (પીપલ્સ રિપબ્લિક ઑવ્ ચાઇના)] : રસાયણશાસ્ત્રમાં પ્રક્રિયા-ગતિકી (reaction dynamics) નામના નવા ક્ષેત્રમાં સંશોધન બદલ 1986ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. તાઇવાનીઝ–અમેરિકન રસાયણવિદ. શરૂઆતમાં તાઇવાનમાં શિક્ષણ લીધા બાદ તેમણે યુનિવર્સિટી ઑવ્ કૅલિફૉર્નિયા, બર્કલીમાંથી 1965માં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી.…
વધુ વાંચો >લીલ
લીલ બહુ થોડા અપવાદો બાદ કરતાં પાણીમાં વસવાટ ધરાવતો ક્લૉરોફિલયુક્ત એકાંગી વનસ્પતિસમૂહ. આ વનસ્પતિઓના દેહનું મૂળ, પ્રકાંડ અને પર્ણોમાં વિભેદન થયેલું હોતું નથી તેમજ તેઓમાં પેશીય આયોજન પણ જોવા મળતું નથી. વનસ્પતિઓના આ પ્રકારના દેહને ‘સુકાય’ (thallus) કહે છે. તેઓમાં વિવિધ પોષકદ્રવ્યોના વહન માટેનાં તત્વોના અભાવને લીધે તેઓ અવાહક પેશીધારી…
વધુ વાંચો >લીલાવઇ (લીલાવતી)
લીલાવઇ (લીલાવતી) : પ્રાકૃત કથાકાવ્ય. ‘લીલાવઇ’ના અજ્ઞાત ટીકાકાર પ્રમાણે ભૂષણભટ્ટના સુપુત્ર કોઉહલ નામના બ્રાહ્મણે પોતાની પત્નીના આગ્રહ પર ‘मरहट्ठ देसीभासा’માં એની રચના કરી હતી. કવિએ પોતાના વંશનો પરિચય આપવા છતાં પોતાનું નામ આપ્યું નથી. તેમના પિતામહનું નામ બહુલાદિત્ય હતું. તે બહુ વિદ્વાન અને યજ્ઞયાગાદિક અનુષ્ઠાનોના વિશેષજ્ઞ હતા. આની રચના ઈ.…
વધુ વાંચો >લીલાવતી એમ.
લીલાવતી એમ. (જ. 1927, કોટ્ટાપદી, જિ. ત્રિચૂર, કેરળ) : મલયાળમનાં વિવેચક, કવયિત્રી, ચરિત્ર-લેખિકા અને અનુવાદક. તેમને તેમની કૃતિ ‘કવિતાધ્વનિ’ માટે 1986ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવેલો. તેમણે 1951માં મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાંથી મલયાળમમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રથમ વર્ગમાં પ્રથમ ક્રમે મેળવી. ત્યારબાદ 1972માં કેરળ યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી અને તેમની કારકિર્દી…
વધુ વાંચો >લીલાવાદ
લીલાવાદ : સૃષ્ટિને લગતી પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા અહેતુક આનંદ મેળવવાની પરમાત્માની લીલા. હિંદુ ધર્મની માન્યતા પ્રમાણે પરમાત્માને આ જગતને લગતી પ્રવૃત્તિઓ કરીને કોઈ સ્વાર્થ સિદ્ધ કરવાનો નથી. આમ છતાં પરમાત્મા આ પ્રવૃત્તિઓ કરે છે અને એ દ્વારા પોતાના સ્વાભાવિક આનંદને મેળવે છે. કોઈ પણ ઊણપ પૂરી કરવાનું કે સ્વાર્થ સાધવાનું જેનું…
વધુ વાંચો >લીલી ઇયળ
લીલી ઇયળ : જુદા જુદા પાકને નુકસાન પહોંચાડતી એક ફૂદાની નિશાચર બહુભોજી ઇયળ (caterpillar). આ જીવાતની 6 જેટલી જાતો દુનિયામાં સર્વત્ર ફેલાયેલી છે. તેની ભારતમાં નુકસાન પહોંચાડતી જાતનો સમાવેશ રોમપક્ષ (Lepidoptera) શ્રેણીના Noctiuidae કુળમાં થયેલો છે. શાસ્ત્રીય નામ Helicoverpa armigera Hb.. નુકસાન કરતા પાકને અનુલક્ષીને તેને વિવિધ નામથી ઓળખવામાં આવે…
વધુ વાંચો >લીલી ચા (સુગંધી ચા)
લીલી ચા (સુગંધી ચા) : એકદળી વર્ગમાં આવેલા પોએસી (ગ્રેમિની) કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cymbopogon citratus stapf syn. Andropogon citratus Dc. (સં. સુગંધભૂતૃણ; હિં. સુગંધી તૃણ; બં. ગંધબેના; મ. પાતીયા ચા, ગવતી ચા; ગુ. લીલી ચા; ક. સુગંધતૃણ; તે. નીમ્માગડ્ડી; ત. વસન પ્પીલ્લુ; મલ. વસન પ્યુલ્લા; અં. વેસ્ટ…
વધુ વાંચો >