ખંડ ૧૭
યકૃતથી રાંદેરિયા મધુકર રંગીલદાસ
યકૃત (liver)
યકૃત (liver) : પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં આવેલો અને શરીરની રાસાયણિક ક્રિયાઓના મહત્વના કેન્દ્ર જેવો અવયવ. તેને કલેજું પણ કહે છે. પુખ્ત વયે તેનું વજન 1.4 કિલોગ્રામ (3 શેર) જેટલું હોય છે. તે ઉરોદરપટલની નીચે પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં તથા વચ્ચેના ઉપલા ભાગમાં આવેલો છે. તે લગભગ બધેથી પરિતનકલા (peritoneum)…
વધુ વાંચો >યકૃત (માનવેતર પ્રાણીઓ)
યકૃત (માનવેતર પ્રાણીઓ) : જુઓ પાચનતંત્ર (માનવેતર પ્રાણીઓ)
વધુ વાંચો >યકૃત અર્બુદ
યકૃત અર્બુદ : જુઓ યકૃતમાં ગાંઠ
વધુ વાંચો >યકૃતકાઠિન્ય (liver cirrhosis)
યકૃતકાઠિન્ય (liver cirrhosis) : ચેપ કે અન્ય કોઈ કારણસર યકૃતકોષોને થયેલી ઈજાને કારણે યકૃતમાં તંતુઓ તથા યકૃતકોષોના ગંડિકા-સ્વરૂપ પુન:સંજનન(regeneration)થી ઉદભવતી સ્થિતિ. તેમાં પેશીવિકૃતિ-સ્વરૂપે મુખ્ય 2 વિકૃતિઓ ઉદભવે છે તંતુતા (fibrosis) અને ગંડિકાઓ (nodules). આ એક ગંભીર પ્રકારનો રોગ છે અને અમેરિકામાં મૃત્યુનાં કારણોમાં 10મે સ્થાને આવે છે. અમેરિકામાં વય-સંબંધિત મૃત્યુદર…
વધુ વાંચો >યકૃતકાઠિન્ય, ભારતીય શિશુનું
યકૃતકાઠિન્ય, ભારતીય શિશુનું (Indian childhood cirrhosis) : ફક્ત ભારતીય ઉપખંડમાં જોવા મળતો બાળકોનો યકૃતકાઠિન્યનો વિકાર. તેને ભારતીય લાળ-યકૃતકાઠિન્ય પણ કહે છે. તે 1 વર્ષની ઉંમરથી શરૂ થાય છે. તેમાં પેટ સતત મોટું થતું રહે છે, બાળક ઉશ્કેરાયેલું રહે છે, કારણ ન દર્શાવી શકાય તેવો અનિયમિત અને મંદતીવ્રતાવાળો તાવ આવે છે,…
વધુ વાંચો >યકૃતક્ષમતા-કસોટીઓ
યકૃતક્ષમતા-કસોટીઓ (liver function tests) : યકૃતનાં કાર્યો અને તેમાં થતી ક્રિયાઓ દર્શાવતી જૈવરાસાયણિક કસોટીઓ. તેમની મદદથી યકૃતના રોગોનું નિદાન, તેમનો એકબીજાથી નિદાનભેદ, યકૃતને થયેલા નુકસાનની તીવ્રતા તથા સારવારની અસર જાણી શકાય છે. તેમની કેટલીક મર્યાદાઓ પણ છે અને તે ઘણી વખત તીવ્ર વિકારની હાજરીમાં લગભગ સામાન્ય પરિણામો પણ આપે છે.…
વધુ વાંચો >યકૃતજન્ય બેભાનાવસ્થા (કમળી, hepatic encephalopathy)
યકૃતજન્ય બેભાનાવસ્થા (કમળી, hepatic encephalopathy) : યકૃતના રોગને કારણે થતી બેભાનાવસ્થા. તેને કમળી અથવા યકૃતવિકારજન્ય મસ્તિષ્કરુગ્ણતા કહે છે. તેના લક્ષણસમૂહમાં વિવિધ ચેતા-માનસિક લક્ષણો થઈ આવે છે; જેમ કે સભાનતામાં ઘટાડો, વર્તનવિકાર, વ્યક્તિત્વવિકાર, વધઘટ થતાં ચેતાતંત્રીય ચિહ્નો, પંખકંપન (asterixis અથવા flapping tremor) વગેરે. મગજનો વીજાલેખ (મસ્તિષ્કી વીજાલેખ, electroencephalogram) વિશિષ્ટ પ્રકારના ફેરફારો…
વધુ વાંચો >યકૃતમાર્ગીય અતિરુધિરદાબ (portal hypertension)
યકૃતમાર્ગીય અતિરુધિરદાબ (portal hypertension) : આંતરડાં અને બરોળમાંથી આવતા લોહીને યકૃતમાં મોકલવામાં આવે તેવા રુધિરાભિસરણમાં વધેલું દબાણ. બરોળ અને આંતરડાંમાંનું લોહી લઈ જતી શિરાઓ એકબીજીને મળીને નિવાહિકા શિરા (portal vein) બનાવે છે. તે યકૃતમાં પ્રવેશે છે અને યકૃતના કોષોની વચ્ચે આવેલી વિવરિકાભો (sinusoids) નામની પોલી જગ્યાઓમાં લોહી ઠાલવે છે. વિવરિકાભોમાંનું…
વધુ વાંચો >યકૃતમાં ગાંઠ
યકૃતમાં ગાંઠ : યકૃતમાં કોષોની સંખ્યાવૃદ્ધિને કારણે થતી ગાંઠ. તેના મુખ્ય 2 પ્રકારો છે : સૌમ્ય (benign) અને મારક (malignant). મારક ગાંઠને કૅન્સર કહે છે. યકૃતમાં થતા કૅન્સરને યકૃતકૅન્સર, યકૃતકોષીય કૅન્સર, યકૃતકોષીય કર્કાર્બુદ (hepato-cellular carcinoma), યકૃતાર્બુદ (hepatoma) – એમ વિવિધ નામોથી ઓળખવામાં આવે છે. (જુઓ કૅન્સર, યકૃતનું). યકૃતમાં આંતરડાં, જઠર,…
વધુ વાંચો >યકૃતવિકાર, ઔષધજન્ય અને વિષજન્ય
યકૃતવિકાર, ઔષધજન્ય અને વિષજન્ય (drug and toxin induced liver disease) : દવાઓ તથા રસાયણોની યકૃત પર થતી ઝેરી અસર. રોજ નવી દવાઓ બને છે, નવાં નવાં રસાયણોના સંસર્ગમાં અવાય છે. કુદરતી (નૈસર્ગિક) કે દ્રુમજન્ય (herbal) ઔષધોનો ઉપયોગ કરાય છે. આ બધાંમાંથી ઘણાં યકૃતમાં વિષતા સર્જે છે. તેને ઘણી વખત વિષાણુજ…
વધુ વાંચો >રાઇલ, માર્ટિન (સર)
રાઇલ, માર્ટિન (સર) (જ. 27 સપ્ટેમ્બર 1918, બ્રાઇટન, ઈસ્ટ સસેક્સ, યુ.કે.; અ. 14 ઑક્ટોબર 1984, કેમ્બ્રિજ, યુ.કે.) : બ્રિટનના રેડિયો ખગોળશાસ્ત્રી. ઍપર્ચર સિન્થેસિસ જેવી વિવિધ ટેક્નિકના જનક. આકાશના રેડિયો-સ્રોતોનો સવિસ્તર નકશો (માનચિત્ર) બનાવનાર પહેલા ખગોળવિદ. તેમના પિતાનું નામ જે. એ. રાઇલ (J. A. Ryle) અને માતાનું નામ મિરિયમ સ્ક્લે રાઇલ…
વધુ વાંચો >રાઇસબ્રૅન (ચોખાની કુશકી)
રાઇસબ્રૅન (ચોખાની કુશકી) : ડાંગર-પિલાણ(rice milling)ઉદ્યોગની એક સૌથી મહત્વની ઉપપેદાશ. રાઇસ-મિલમાં ડાંગરનું પિલાણ કરતાં 70 %થી 72 % ચોખા અને ઉપપેદાશોમાં 20 %થી 22 % ફોતરી, 4 % કુશકી અને 2 % ભૂસું મળે છે. ડાંગરના દાણાના સૌથી બહારના રેસામય પડને ફોતરી કહે છે. આ ફોતરીની નીચે રહેલા કથ્થાઈ રંગના…
વધુ વાંચો >રાઇસવાઇક (Rijswijk)
રાઇસવાઇક (Rijswijk) : હેગના અગ્નિભાગમાં આવેલું, પશ્ચિમ નેધરલૅન્ડ્ઝના ઝુઇદ હોલૅન્ડ પ્રાંતનું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 52° 04´ ઉ. અ. અને 4° 20´ પૂ. રે. આ શહેર માત્ર નિવાસી સ્થળ હોવા ઉપરાંત ત્યાં પ્રયોગશાળાઓ, ફળોની હરાજીનું બજાર તથા આજુબાજુ તેલના કૂવા આવેલાં છે. ઉપેનબર્ગનું હવાઈ મથક પણ અહીં નજીકમાં જ છે.…
વધુ વાંચો >રાઉતરાય, સચી (સચ્ચિદાનંદ)
રાઉતરાય, સચી (સચ્ચિદાનંદ) (જ. 13 મે 1916, ગુરુજંગ, જિ. પુરી, ઓરિસા) : ઊડિયા ભાષાના કવિ. કોલકાતા અને કટકમાં શિક્ષણ. વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં આઝાદીની લડતમાં જોડાયા; બે વાર જેલ ભોગવી. વિદ્યાર્થીકાળમાં જ અગિયાર વર્ષની વયે લેખનનો પ્રારંભ. 1939 અને 1942માં તેમનાં કાવ્યો પર પ્રતિબંધ. પ્રેસ ઍક્ટ હેઠળ દંડ પણ થયો. 1952માં કોલંબો…
વધુ વાંચો >રાઉલ્ટનો નિયમ (Raoult’s law)
રાઉલ્ટનો નિયમ (Raoult’s law) : પ્રવાહીના નિયત વજનમાં એક દ્રાવ્ય પદાર્થ ઓગાળવામાં આવે ત્યારે પ્રવાહીના બાષ્પદબાણમાં થતા ફેરફારોને દ્રાવ્ય પદાર્થના જથ્થા સાથે સાંકળી લેતો નિયમ. એ એક જાણીતી હકીકત છે કે શુદ્ધ દ્રાવક કરતાં (દ્રાવ્ય પદાર્થ ધરાવતું) દ્રાવણ ઊંચા તાપમાને ઊકળે છે. બીજી રીતે કહીએ તો બાષ્પશીલ (volatile) દ્રાવકમાં દ્રાવ્ય…
વધુ વાંચો >રાઉલ્ફિયા
રાઉલ્ફિયા : જુઓ સર્પગંધા
વધુ વાંચો >રાઉશેનબર્ગ, રૉબર્ટ
રાઉશેનબર્ગ, રૉબર્ટ (જ. 22 ઑક્ટોબર 1925, પૉર્ટ આર્થર, ટેક્સાસ, અમેરિકા) : વિશ્વના ટોચના એક આધુનિક ચિત્રકાર. તેમણે કલાનો અભ્યાસ કૅન્સાસ સિટી આર્ટ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, પૅરિસની અકાદમી જુલિયો અને નૉર્થ કૅરલાઇનની બ્લૅક માઉન્ટન કૉલેજમાં કર્યો. 1949માં તેઓ ન્યૂયૉર્ક શહેરમાં સ્થાયી થયા. 1958થી તેમને ખ્યાતિ મળવા લાગી અને 1977માં તેઓ ટોચના સ્થાને પહોંચી…
વધુ વાંચો >રાકૈયા (નદી)
રાકૈયા (નદી) : ન્યૂઝીલૅન્ડના દક્ષિણ ટાપુના મધ્ય ભાગમાં આવેલી નદી. ભૌગોલિક સ્થાન : 43° 56´ દ. અ. અને 172° 13´ પૂ. રે. તે દક્ષિણ આલ્પ્સમાંથી વ્હીટકૉમ્બે ઘાટ નજીકની લાયલ અને રામસે હિમનદીઓમાંથી નીકળે છે. ત્યાંથી પ્રથમ તે પૂર્વ તરફ અને પછીથી અગ્નિ તરફ આશરે 145 કિમી. અંતર સુધી વહીને બૅંક્સ…
વધુ વાંચો >રાખી
રાખી (જ. 15 ઑગસ્ટ 1951, પદ્માનગર, હાલ બાંગ્લાદેશ) : ભારતીય અભિનેત્રી. પહેલાં બંગાળી અને પછી હિંદી ચિત્રોમાં અનેકવિધ ભૂમિકાઓ ભજવીને સંવેદનશીલ અભિનેત્રી તરીકે પ્રસ્થાપિત થયેલાં રાખી 11 વર્ષનાં હતાં ત્યારે તેમના પિતાએ કોલકાતામાં તેમનાં એક સંબંધી અને અભિનેત્રી સંધ્યા રાય પાસે મોકલી દીધાં હતાં. સંધ્યાની સાથે સ્ટુડિયોમાં જતાં હોવાને કારણે…
વધુ વાંચો >રા’ખેંગાર-2
રા’ખેંગાર-2 (શાસનકાળ 10981-125) : સોરઠ(જૂનાગઢ)ના ચૂડાસમા વંશનો શાસક. આ વંશનો મૂળ પુરુષ ચંદ્રચૂડ સિંઘના સમા વંશનો હતો અને જૂનાગઢ પાસે વંથળી(વામનસ્થલી)માં મોસાળમાં આવીને રહ્યો હતો અને મામાના વારસ તરીકે 875માં ગાદીએ બેઠેલો. ત્યારથી ચૂડાસમા વંશનું શાસન વંથલીમાં શરૂ થયું. આ વંશના નવમા શાસક રા’નવઘણ2(1067-98)નો તે ચોથો પુત્ર. ચૂડાસમા વંશની રાજધાની…
વધુ વાંચો >