ખંડ ૧૭
યકૃતથી રાંદેરિયા મધુકર રંગીલદાસ
યુગ્મ પાગલતા
યુગ્મ પાગલતા : જુઓ મનશ્ચિકિત્સાવિદ્યા.
વધુ વાંચો >યુ–ચી (યુએ–ચી)
યુ–ચી (યુએ–ચી) : ચીનના કાનસૂ પ્રાંતની વાયવ્યે વસતી એક પ્રાચીન પ્રજા, જેની એક શાખા કુષાણ ઉત્તર ભારત પર શાસન કરતી હતી. યુએ–ચીઓ લડાયક મિજાજના હતા. તેઓ યુ–ચી, યુઇશિ, ઉષિ વગેરે નામે પણ ઓળખાતા હતા. પ્રાચીન ભારતીય સાહિત્યમાં તેમને ઋષિક કહ્યા છે. ફળદ્રૂપ પ્રદેશની શોધમાં તથા અન્ય લોકો સાથેના સંઘર્ષને લીધે…
વધુ વાંચો >યુટ્રોફિકેશન
યુટ્રોફિકેશન : જુઓ સુપોષણ
વધુ વાંચો >યુતિ
યુતિ : આકાશી ગોલક પર તારાઓનાં સ્થાન પરસ્પરના સંદર્ભે સ્થિર દેખાવાની ઘટના. અલબત્ત હજારો વર્ષ જેવા લાંબા સમયગાળે તેમાં ફેરફાર થતા જણાય, પરંતુ સૂર્ય, ચંદ્ર અને ગ્રહો તેમની કક્ષામાં ઘૂમતા હોવાથી, તારાગણ સંદર્ભે તેમનાં સ્થાન સતત બદલાતાં રહે છે. સૌરમંડળના આ પિંડોના કક્ષામાર્ગ લગભગ એક જ સમતલમાં આવે છે; જે…
વધુ વાંચો >યુતિકાળ (synodic period)
યુતિકાળ (synodic period) : સૂર્યને ફરતી કક્ષામાં ગ્રહોનું પોતપોતાની કક્ષામાં નિયત સમયમાં ભ્રમણ અથવા સૂર્યના સંદર્ભે આભાસી કક્ષાકાળ. આ ભ્રમણસમય દૂરના તારાઓની દિશાના સંદર્ભમાં હોવાથી તે તેમનો ‘નિરપેક્ષ કક્ષાકાળ’ એટલે કે sidereal period કહેવાય. આને ‘વાસ્તવિક કક્ષાકાળ’ પણ કહી શકાય, પરંતુ પૃથ્વી પરથી જોતાં પૃથ્વી પણ સૂર્ય ફરતી ભ્રમણકક્ષામાં હોવાથી…
વધુ વાંચો >યુતિમાસ (synodic month)
યુતિમાસ (synodic month) : બે ક્રમિક યુતિ વચ્ચેનો સમયગાળો. ચંદ્રની ગતિ આધારિત મહિનાની ગણતરી. સૂર્ય ક્રાંતિવૃત્ત (ecliptic) ઉપર રોજ લગભગ 1° લેખે પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ સરકતો જણાય છે, જ્યારે ચંદ્ર સરેરાશ દિવસના 13.2° લેખે તે જ દિશામાં આગળ વધે છે. આમ સૂર્ય અને ચંદ્ર વચ્ચેનું ક્રાંતિવૃત્ત ઉપર કોણીય અંતર સરેરાશ…
વધુ વાંચો >યુધિષ્ઠિર
યુધિષ્ઠિર : મહર્ષિ વેદવ્યાસે રચેલા મહાકાવ્ય ‘મહાભારત’નું મુખ્ય પાત્ર. સોમવંશી પુરુકુળના રાજા અજમીઢના વંશના કુરુરાજાના પુત્ર જહનુ રાજાના પુત્ર પાંડુની પત્ની કુંતીને ધર્મદેવ કે યમદેવના મંત્ર વડે જન્મેલો પુત્ર તે યુધિષ્ઠિર. તેમને ધર્મરાજા કહેવામાં આવ્યા છે. બાળપણથી જ તે પાપભીરુ, દયાળુ અને તમામની સાથે મિત્રભાવે વર્તનાર હતા. એ પછી કૃપાચાર્ય…
વધુ વાંચો >યુધિષ્ઠિર મીમાંસક
યુધિષ્ઠિર મીમાંસક (જ. 22 સપ્ટેમ્બર 1909, વિરકચ્યાવાસ, રાજસ્થાન; અ. ?) : સંસ્કૃત ભાષાના વીસમી સદીના આર્યસમાજી વિદ્વાન. આધુનિક યુગના પ્રસિદ્ધ વૈયાકરણ તથા વૈદિક સંહિતાઓ અને વેદાંગોના જ્ઞાતા. વેદ, વ્યાકરણ, મીમાંસા, ન્યાયશાસ્ત્ર, નિરુક્ત ઇત્યાદિ વિષયોનો તેમણે તલસ્પર્શી અભ્યાસ કર્યો અને અનેક સંશોધનપૂર્ણ લેખો લખ્યા. ‘वेदवाणी’ નામની માસિક પત્રિકાના તેઓ સંપાદક હતા…
વધુ વાંચો >યુધિષ્ઠિર સંવત
યુધિષ્ઠિર સંવત : જુઓ સંવત
વધુ વાંચો >યુદ્ધ
યુદ્ધ : સાર્વભૌમ રાષ્ટ્રો વચ્ચે મહદ્અંશે રાજકીય હેતુ માટે વિશાળ ફલક પર ખેલાતો સામાન્ય રીતે સશસ્ત્ર સંઘર્ષ. રાજદ્વારી નીતિના અંતિમ સાધન તરીકે તેનો ઉપયોગ થતો હોય છે. યુદ્ધનો એકમાત્ર ઉદ્દેશ શત્રુનો નાશ કરી નિર્ણાયક વિજય મેળવવાનો હોય છે. પ્રાચીન કાળમાં પરિવારો, જ્ઞાતિઓ, કબીલાઓ તથા જુદાં જુદાં પ્રતિસ્પર્ધી ધાર્મિક જૂથો વચ્ચે…
વધુ વાંચો >યકૃત (liver)
યકૃત (liver) : પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં આવેલો અને શરીરની રાસાયણિક ક્રિયાઓના મહત્વના કેન્દ્ર જેવો અવયવ. તેને કલેજું પણ કહે છે. પુખ્ત વયે તેનું વજન 1.4 કિલોગ્રામ (3 શેર) જેટલું હોય છે. તે ઉરોદરપટલની નીચે પેટના જમણા ઉપલા ભાગમાં તથા વચ્ચેના ઉપલા ભાગમાં આવેલો છે. તે લગભગ બધેથી પરિતનકલા (peritoneum)…
વધુ વાંચો >યકૃત (માનવેતર પ્રાણીઓ)
યકૃત (માનવેતર પ્રાણીઓ) : જુઓ પાચનતંત્ર (માનવેતર પ્રાણીઓ)
વધુ વાંચો >યકૃત અર્બુદ
યકૃત અર્બુદ : જુઓ યકૃતમાં ગાંઠ
વધુ વાંચો >યકૃતકાઠિન્ય (liver cirrhosis)
યકૃતકાઠિન્ય (liver cirrhosis) : ચેપ કે અન્ય કોઈ કારણસર યકૃતકોષોને થયેલી ઈજાને કારણે યકૃતમાં તંતુઓ તથા યકૃતકોષોના ગંડિકા-સ્વરૂપ પુન:સંજનન(regeneration)થી ઉદભવતી સ્થિતિ. તેમાં પેશીવિકૃતિ-સ્વરૂપે મુખ્ય 2 વિકૃતિઓ ઉદભવે છે તંતુતા (fibrosis) અને ગંડિકાઓ (nodules). આ એક ગંભીર પ્રકારનો રોગ છે અને અમેરિકામાં મૃત્યુનાં કારણોમાં 10મે સ્થાને આવે છે. અમેરિકામાં વય-સંબંધિત મૃત્યુદર…
વધુ વાંચો >યકૃતકાઠિન્ય, ભારતીય શિશુનું
યકૃતકાઠિન્ય, ભારતીય શિશુનું (Indian childhood cirrhosis) : ફક્ત ભારતીય ઉપખંડમાં જોવા મળતો બાળકોનો યકૃતકાઠિન્યનો વિકાર. તેને ભારતીય લાળ-યકૃતકાઠિન્ય પણ કહે છે. તે 1 વર્ષની ઉંમરથી શરૂ થાય છે. તેમાં પેટ સતત મોટું થતું રહે છે, બાળક ઉશ્કેરાયેલું રહે છે, કારણ ન દર્શાવી શકાય તેવો અનિયમિત અને મંદતીવ્રતાવાળો તાવ આવે છે,…
વધુ વાંચો >યકૃતક્ષમતા-કસોટીઓ
યકૃતક્ષમતા-કસોટીઓ (liver function tests) : યકૃતનાં કાર્યો અને તેમાં થતી ક્રિયાઓ દર્શાવતી જૈવરાસાયણિક કસોટીઓ. તેમની મદદથી યકૃતના રોગોનું નિદાન, તેમનો એકબીજાથી નિદાનભેદ, યકૃતને થયેલા નુકસાનની તીવ્રતા તથા સારવારની અસર જાણી શકાય છે. તેમની કેટલીક મર્યાદાઓ પણ છે અને તે ઘણી વખત તીવ્ર વિકારની હાજરીમાં લગભગ સામાન્ય પરિણામો પણ આપે છે.…
વધુ વાંચો >યકૃતજન્ય બેભાનાવસ્થા (કમળી, hepatic encephalopathy)
યકૃતજન્ય બેભાનાવસ્થા (કમળી, hepatic encephalopathy) : યકૃતના રોગને કારણે થતી બેભાનાવસ્થા. તેને કમળી અથવા યકૃતવિકારજન્ય મસ્તિષ્કરુગ્ણતા કહે છે. તેના લક્ષણસમૂહમાં વિવિધ ચેતા-માનસિક લક્ષણો થઈ આવે છે; જેમ કે સભાનતામાં ઘટાડો, વર્તનવિકાર, વ્યક્તિત્વવિકાર, વધઘટ થતાં ચેતાતંત્રીય ચિહ્નો, પંખકંપન (asterixis અથવા flapping tremor) વગેરે. મગજનો વીજાલેખ (મસ્તિષ્કી વીજાલેખ, electroencephalogram) વિશિષ્ટ પ્રકારના ફેરફારો…
વધુ વાંચો >યકૃતમાર્ગીય અતિરુધિરદાબ (portal hypertension)
યકૃતમાર્ગીય અતિરુધિરદાબ (portal hypertension) : આંતરડાં અને બરોળમાંથી આવતા લોહીને યકૃતમાં મોકલવામાં આવે તેવા રુધિરાભિસરણમાં વધેલું દબાણ. બરોળ અને આંતરડાંમાંનું લોહી લઈ જતી શિરાઓ એકબીજીને મળીને નિવાહિકા શિરા (portal vein) બનાવે છે. તે યકૃતમાં પ્રવેશે છે અને યકૃતના કોષોની વચ્ચે આવેલી વિવરિકાભો (sinusoids) નામની પોલી જગ્યાઓમાં લોહી ઠાલવે છે. વિવરિકાભોમાંનું…
વધુ વાંચો >યકૃતમાં ગાંઠ
યકૃતમાં ગાંઠ : યકૃતમાં કોષોની સંખ્યાવૃદ્ધિને કારણે થતી ગાંઠ. તેના મુખ્ય 2 પ્રકારો છે : સૌમ્ય (benign) અને મારક (malignant). મારક ગાંઠને કૅન્સર કહે છે. યકૃતમાં થતા કૅન્સરને યકૃતકૅન્સર, યકૃતકોષીય કૅન્સર, યકૃતકોષીય કર્કાર્બુદ (hepato-cellular carcinoma), યકૃતાર્બુદ (hepatoma) – એમ વિવિધ નામોથી ઓળખવામાં આવે છે. (જુઓ કૅન્સર, યકૃતનું). યકૃતમાં આંતરડાં, જઠર,…
વધુ વાંચો >યકૃતવિકાર, ઔષધજન્ય અને વિષજન્ય
યકૃતવિકાર, ઔષધજન્ય અને વિષજન્ય (drug and toxin induced liver disease) : દવાઓ તથા રસાયણોની યકૃત પર થતી ઝેરી અસર. રોજ નવી દવાઓ બને છે, નવાં નવાં રસાયણોના સંસર્ગમાં અવાય છે. કુદરતી (નૈસર્ગિક) કે દ્રુમજન્ય (herbal) ઔષધોનો ઉપયોગ કરાય છે. આ બધાંમાંથી ઘણાં યકૃતમાં વિષતા સર્જે છે. તેને ઘણી વખત વિષાણુજ…
વધુ વાંચો >