યુતિકાળ (synodic period) : સૂર્યને ફરતી કક્ષામાં ગ્રહોનું પોતપોતાની કક્ષામાં નિયત સમયમાં ભ્રમણ અથવા સૂર્યના સંદર્ભે આભાસી કક્ષાકાળ. આ ભ્રમણસમય દૂરના તારાઓની દિશાના સંદર્ભમાં હોવાથી તે તેમનો ‘નિરપેક્ષ કક્ષાકાળ’ એટલે કે sidereal period કહેવાય. આને ‘વાસ્તવિક કક્ષાકાળ’ પણ કહી શકાય, પરંતુ પૃથ્વી પરથી જોતાં પૃથ્વી પણ સૂર્ય ફરતી ભ્રમણકક્ષામાં હોવાથી ગ્રહો માટેના આભાસી કક્ષાકાળ જુદા ગણાશે. યુતિકાળ (synodic period) એટલે આ ‘આભાસી કક્ષાકાળ’. પંચાંગની દૃષ્ટિએ કોઈ પણ ગ્રહ માટે તેની સૂર્ય સંદર્ભે ક્રમિક યુતિ વચ્ચેનો સમયગાળો એ તેનો યુતિકાળ ગણાય. વાસ્તવિક કક્ષા ભ્રમણકાળ હંમેશાં સુનિશ્ચિત છે, જ્યારે યુતિકાળમાં નાની માત્રાના ફેરફાર જણાશે એટલે તેનું સરેરાશ મૂલ્ય જ લેવાય.
યુતિકાળ એ સૂર્યના સંદર્ભમાં કોઈ ગ્રહની સ્થિતિના પુનરાવર્તનનો સમયગાળો હોવાથી, પૃથ્વીના વાસ્તવિક કક્ષાકાળ અને તે ગ્રહના વાસ્તવિક કક્ષાકાળ પરથી ગણી શકાય. આમ P દિવસનો વાસ્તવિક ભ્રમણકાળ ધરાવતા ગ્રહ માટે યુતિકાળ S નીચે મુજબના સૂત્રથી મેળવી શકાય :
જેમાં P = 365.2 દિવસની લંબાઈનો પૃથ્વીનો વાસ્તવિક કક્ષાકાળ છે.
વિવિધ ગ્રહોના યુતિકાળ નીચે મુજબ છે : બુધ 115.9 દિવસ, શુક્ર 583.9 દિવસ, મંગળ 779.9 દિવસ, ગુરુ 398.9 દિવસ, શનિ 378.1 દિવસ, યુરેનસ 369.7 દિવસ, નેપ્ચ્યૂન 367.5 દિવસ અને પ્લૂટો 366.7 દિવસ. ધ્યાનમાં રાખવાનું કે વ્યાખ્યા અનુસાર યુતિકાળ સૂર્ય સંદર્ભે આભાસી કક્ષાકાળ છે, સ્થિર તારાગણ એટલે કે રાશિચક્ર સંદર્ભે નહિ.
આપેલ સૂત્ર તેમજ મૂલ્યો પરથી જણાશે કે પૃથ્વી નજીક આવતી કક્ષા ધરાવતા ગ્રહો – શુક્ર અને મંગળ – ના યુતિકાળ લાંબા છે, કારણ કે તેમના વાસ્તવિક કક્ષાકાળ અને પૃથ્વીના કક્ષાકાળ વચ્ચે મોટો તફાવત નથી. દૂરના ગ્રહોના યુતિકાળ, જેમ ગ્રહ વધુ દૂર તેમ આશરે પૃથ્વીના ભ્રમણકાળ જેટલા જ થાય.
ચંદ્રનો યુતિકાળ એટલે તિથિમાસ, જે સરેરાશ 29.5 દિવસનો હોય છે.
જ્યોતીન્દ્ર ન. દેસાઈ