ખંડ ૧૫
મઅર્રી અબુલ આલાથી માળિયા-મિયાણા
મઅર્રી, અબુલ આલા
મઅર્રી, અબુલ આલા (જ. ડિસેમ્બર 973, મઅર્રહ, ઉત્તર સીરિયા; અ. 1057) : સીરિયાના તત્વજ્ઞાની. તેમનું પૂરું નામ અબુલ આલા મહંમદ ઇબ્ન અબ્દુલ્લા અલ-તનૂખી અલ-મઅર્રી. 4 વર્ષની નાની વયે શીતળાના રોગમાં તેમણે ર્દષ્ટિ ગુમાવી હતી. છતાં તે શિક્ષણ મેળવવામાં પાછા પડ્યા ન હતા. પોતાના પિતાની પાસે શિક્ષણની શરૂઆત કર્યા બાદ તેઓ…
વધુ વાંચો >મઉ (મઉનાથભંજન)
મઉ (મઉનાથભંજન) : ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ છેડા નજીક આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 17´ ઉ. અ. અને 81° 23´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,727 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને ઈશાન તરફ ગોરખપુર અને દેવરિયા, પૂર્વમાં બલિયા, દક્ષિણે ગાઝીપુર અને પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >મકફેલ, ઍગ્નેસ
મકફેલ, ઍગ્નેસ (જ. 1890, ગ્રે કૉ, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા; અ. 1954) : સ્ત્રીમતાધિકારનાં હિમાયતી અને રાજકારણી. તેઓ કૅનેડાની પાર્લમેન્ટનાં સૌપ્રથમ મહિલા-સભ્ય બન્યાં. તેમણે શિક્ષિકા તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. પછી સ્ત્રી-મતાધિકારની ઝુંબેશમાં જોડાયાં અને 1921થી ’40 દરમિયાન ઑન્ટેરિયોના યુનાઇટેડ ફાર્મર્સ પક્ષ તરફથી એમ.પી. તરીકે ચૂંટાયાં. તેઓ ‘કો-ઑપરેટિવ કૉમનવેલ્થ ફેડરેશન ઑવ્ કૅનેડા’નાં હિમાયતી…
વધુ વાંચો >મકબરો
મકબરો : મુસ્લિમ સંતો, ઓલિયા, પીર અને નામાંકિત વ્યક્તિઓની કબર પર કરેલી ઇમારત. તેને ‘દરગાહ’ કે ‘રોજો’ પણ કહેવામાં આવે છે. મકબરામાં મૂળ કબર જમીનમાં હોય છે, જ્યારે તેની ઉપરના ખંડમાં એક નકલી કબર કરેલી હોય છે. મકબરો મોટેભાગે ચોરસ તલમાનવાળી ઘુંમટદાર ઇમારત હોય છે. તેમાં કબરવાળા ખંડને ફરતી જાળીઓની…
વધુ વાંચો >મકર રાશિ
મકર રાશિ : રાશિચક્રમાં દસમા નંબરની રાશિ. આનો આકાર મગર જેવો કલ્પેલો છે. આ રાશિમાં ઉત્તરાષાઢાનું ¾ ચરણ, શ્રવણનું 1 ચરણ અને ધનિષ્ઠાનું ½ ચરણ આવે છે. મકરરાશિમાં તેના નામ પ્રમાણે ગુણ નથી. સામાન્ય સમજ મુજબ મગર એ ભયંકર જળચર પ્રાણી છે. તેના નામ પ્રમાણે આ રાશિ ભયંકર ગણાવી જોઈએ;…
વધુ વાંચો >મકરવૃત્ત
મકરવૃત્ત (Tropic of Capricorn) : પૃથ્વીના ગોળા પરનું 23° 30´ દક્ષિણે આવેલું અક્ષાંશવૃત્ત. અક્ષાંશ એ કોણીય અંતર છે એટલે મકરવૃત્ત એ વિષુવવૃત્તીય તલસપાટીના સંદર્ભમાં પૃથ્વીના કેન્દ્રબિંદુથી દક્ષિણ ગોળાર્ધ તરફનું 23° 30´ કોણીય અંતર ગણાય. મકરવૃત્ત પૃથ્વી પર ઉષ્ણકટિબંધની દક્ષિણ સીમાને દર્શાવતી કાલ્પનિક રેખા છે. સૂર્યની આજુબાજુ પ્રદક્ષિણા દરમિયાન પૃથ્વી પોતાની…
વધુ વાંચો >મકરસંક્રાન્તિ
મકરસંક્રાન્તિ : સૂર્યની ગતિ પર આધારિત તહેવાર. સૂર્ય જ્યોતિષશાસ્ત્રની ગણતરી મુજબ મકરરાશિમાં પ્રવેશે ત્યારે એટલે કે 14મી જાન્યુઆરીના રોજ મકરસંક્રાન્તિનો ઉત્સવ ઊજવાય છે. અલબત્ત, આકાશમાં સૂર્ય 6 માસ દક્ષિણાયન એટલે દક્ષિણ દિશા તરફ જતો દેખાય છે, એ પછી 22મી ડિસેમ્બરના રોજ તે ઉત્તરાયન એટલે ઉત્તર દિશા તરફ ગતિ કરતો દેખાય…
વધુ વાંચો >મકરંદ
મકરંદ (ઈ. સ.ની 15મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં હયાત) : ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રના લેખક. તેમણે લખેલા ગ્રંથનું નામ પણ તેમના નામ પરથી ‘મકરંદ’ રાખવામાં આવ્યું છે. તેઓ કાશીના વતની હતા. તેમનો સમય 15મી સદીના અંતભાગમાં અને 16મી સદીના આરંભમાં ગણવાનું કારણ એ છે કે તેમણે પોતાનો ગ્રંથ ઈ. સ. 1479માં રચ્યો હોવાનો ઉલ્લેખ…
વધુ વાંચો >મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ
મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ (જ. 1807, વૅક્સફર્ડ, આયર્લૅન્ડ; અ. 1873) : નામી સાહસખેડુ સંશોધક. 1824માં તેઓ નૌકાદળમાં જોડાયા. 1836માં તેઓ ઉત્તર ધ્રુવ પ્રદેશના સાહસ-પ્રવાસ-અભિયાનમાં સહયોગી બન્યા. 1848–49માં તેઓ ફ્રૅન્કલિન સાહસ-પ્રવાસમાં જોડાયા; 1850માં તેઓ ફરીથી એ પ્રવાસમાં જોડાયા અને એક જહાજનું તેમણે નૌકા-સંચાલન સંભાળ્યું. આ જહાજે પૂર્વ દિશાએથી પગપેસારો કર્યો અને બૅન્ક્સલૅન્ડના…
વધુ વાંચો >મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ
મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ (જ. 7 ઑક્ટોબર 1928, અડાળા, જિ. સુરેન્દ્રનગર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 10 જુલાઈ 1997) : નિષ્ઠાવાન શિક્ષક, સમાજસેવક, કૉંગ્રેસ પક્ષના અગ્રણી નેતા તથા લેખક. તેમણે પ્રારંભિક શિક્ષણ લોકશાળા, ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ, આંબલામાં લીધું હતું અને ‘વિનીત’ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. ત્યારબાદ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરી સમાજસેવા વિદ્યાશાખાના સ્નાતક થયા. બાલ્યાવસ્થાની દારુણ…
વધુ વાંચો >માર્લ (Marl)
માર્લ (Marl) : જળકૃત ખડકનો એક પ્રકાર. ચૂનાયુક્ત પંકપાષાણ. માટી અને કૅલ્સાઇટ કે ડૉલોમાઇટની કવચ-કણિકાઓના ઓછાવત્તા ઘનિષ્ઠ મિશ્રણથી બનેલો પ્રમાણમાં નરમ ખડક. સામાન્ય રીતે તે રાખોડી કે ભૂરા રાખોડી રંગવાળો અને ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં વિભાજનશીલ તેમજ ચૂર્ણશીલ હોય છે. કેટલાંક લક્ષણોમાં તે ચૉક(ખડી)ને મળતો આવે છે અને તેથી કેટલાંક સ્થાનોમાં તો…
વધુ વાંચો >માર્લો, ક્રિસ્ટોફર
માર્લો, ક્રિસ્ટોફર (જ. 6 ફેબ્રુઆરી 1564, કૅન્ટરબરી; અ. 30 મે 1593, ડેફ્ટફર્ડ) : અંગ્રેજ નાટ્યકાર અને કવિ. એલિઝાબેથના સમયના ‘યુનિવર્સિટી વિટ’ નામક વૃંદના સભ્ય. સામાજિક રૂઢિઓ વિરુદ્ધ બંડ કરવાની સ્વૈરવૃત્તિ અને તે મુજબનું આચરણ કરનારા લેખક. પિતા ચર્મકાર. શિક્ષણ કૅન્ટરબરીની કિંગ્ઝ સ્કૂલ અને કૉર્પસ ક્રિસ્ટી કૉલેજ, કેમ્બ્રિજમાં. બી.એ. 1584માં અને…
વધુ વાંચો >માર્લો-પૉન્તી, મૉરિસ
માર્લો-પૉન્તી, મૉરિસ (જ. 14 માર્ચ 1908, રૉકફર્ડ, ફ્રાન્સ; અ. 4 મે 1961, પૅરિસ) : ફ્રેન્ચ તત્વચિંતક. પૉન્તીએ પ્રત્યક્ષાનુભવ(perception)ના નિરૂપણને અને શરીરવિષયક વિચારણાને તેમના તત્વચિંતનમાં ખૂબ મહત્વનું સ્થાન આપ્યું છે. પૉન્તીના પિતા પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં માર્યા ગયા હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં પૉન્તીએ ફ્રૅન્ચ પાયદળ(ઇનફન્ટ્રી)માં સેવાઓ આપી હતી. જર્મનોએ તે સમયે તેમને શારીરિક અને…
વધુ વાંચો >માર્વેલ, ઍન્ડ્રુ
માર્વેલ, ઍન્ડ્રુ (જ. 31 માર્ચ 1621, વાઇનસ્ટેડ, યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 18 ઑગસ્ટ 1678, લંડન) : આંગ્લ કવિ. એક ઉત્તમ ધર્મનિરપેક્ષ તત્વમીમાંસક કવિ તરીકે તેમની ખ્યાતિ છે. જોકે વીસમી સદી સુધી તેમની રાજકીય ખ્યાતિને કારણે તેમની કાવ્યપ્રતિભા ઢંકાઈ ગઈ હતી. તેમણે હલ ગ્રામર સ્કૂલ તથા કેમ્બ્રિજ ખાતે અભ્યાસ કરી 1639માં બી.એ.ની…
વધુ વાંચો >માર્શ, ઍથ્નિયેલ ચાર્લ્સ
માર્શ, ઍથ્નિયેલ ચાર્લ્સ (જ. 1831, લૉકપૉર્ટ, ન્યૂયૉર્ક; અ. 1899) : પ્રાચીન પ્રાણીવિદ્યાના નિષ્ણાત. તેમણે યેલ યુનિવર્સિટીમાં તેમજ જર્મની ખાતે અભ્યાસ કર્યો હતો. 1866થી ’99 સુધી તેમણે યેલ યુનિવર્સિટી ખાતે અધ્યાપન કર્યું અને તેઓ 1882થી ’92 સુધી ‘યુ. એસ. જિયોલૉજિકલ સર્વે’માં કરોડરજ્જુ ધરાવતાં પ્રાણીઓ વિશેની પ્રાણીવિદ્યાના પ્રમુખ અને નિષ્ણાત વિજ્ઞાની બની…
વધુ વાંચો >માર્શ, રૉડની વિલિયમ (માર્શ, રૉડ)
માર્શ, રૉડની વિલિયમ (માર્શ, રૉડ) (જ. 4 નવેમ્બર 1947, આર્માડૅલ, પશ્ર્ચિમ ઑસ્ટ્રેલિયા) : ઑસ્ટ્રેલિયાના ક્રિકેટ-ખિલાડી. શરૂઆતમાં તેઓ ‘આયર્ન ગ્લવ’ તરીકેનું નામાભિધાન પામ્યા હતા. પછી ક્રમશ: સુધારો કરતા જઈ, તેઓ એક સૌથી કૌશલ્યપૂર્ણ વિકેટ-કીપર બની રહ્યા. પ્રથમ કક્ષાની મૅચની કારકિર્દીમાં તેઓ સૌથી વધુ ખેલાડીઓને વિકેટ પાછળ ઝડપવા(dismissal)નો ઑસ્ટ્રેલિયાનો વિક્રમ ઉપરાંત ટેસ્ટ-મૅચમાં…
વધુ વાંચો >માર્શલ, આલ્ફ્રેડ
માર્શલ, આલ્ફ્રેડ (જ. 26 જુલાઈ 1842, ક્લૅફમ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1924, કેમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ) : એકમલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના ઉદગાતા તથા અર્થશાસ્ત્રમાં ‘કેમ્બ્રિજ સ્કૂલ’ના નામથી ઓળખાતી વિચારધારાના પ્રવર્તક. પિતા બૅંક ઑવ્ ઇંગ્લૅન્ડમાં શરાફના પદ પર કામ કરતા હતા. તેમની ઇચ્છા આલ્ફ્રેડને ધર્મગુરુ બનાવવાની હતી અને તે કારણે તેમને મર્ચન્ટ ટેલર્સ સ્કૂલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા…
વધુ વાંચો >માર્શલ, જૉન
માર્શલ, જૉન (જ. 24 સપ્ટેમ્બર 1755, પ્રિન્સ વિલિયમ પરગણું; અ. 7 જુલાઈ 1835, ફિલાડેલ્ફિયા) : અમેરિકાના વિખ્યાત ધારાશાસ્ત્રી, બંધારણીય કાયદાના નિષ્ણાત અને ભૂતપૂર્વ મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ. શરૂઆતનું શિક્ષણ પારિવારિક વાતાવરણમાં. થોડોક સમય દીક્ષિત પાદરીઓ પાસે ભણ્યા. દરમિયાન જ્યૉર્જ વૉશિંગટનની પડખે રહીને અમેરિકન ક્રાંતિયુદ્ધમાં ભાગ લીધો. 1780માં વર્જિનિયા રાજ્યની વિલિયમ અને મેરી…
વધુ વાંચો >માર્શલ, જૉન હ્યૂબર્ટ (સર)
માર્શલ, જૉન હ્યૂબર્ટ (સર) (જ. 1876, ચેસ્ટર, ચેશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1958) : જાણીતા પુરાતત્વવિજ્ઞાની. તેમણે કેમ્બ્રિજ ખાતે પ્રશિષ્ટ સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો; તેમણે ગ્રીસ ખાતે ઉત્ખનન-સંશોધન હાથ ધર્યું. 1902–31 સુધી તેમણે ભારતમાંના ‘ડિરેક્ટર જનરલ ઑવ્ આર્કિયૉલૉજી’ તરીકે કીમતી કામગીરી બજાવી; તેમણે હિમાલયની તળેટીમાં આવેલા તક્ષશિલા શહેરમાં 1913થી ’33 દરમિયાન ઉત્ખનન-કાર્ય કર્યું.…
વધુ વાંચો >માર્શલ, જ્યૉર્જ કૅટલેટ
માર્શલ, જ્યૉર્જ કૅટલેટ (જ. 31 ડિસેમ્બર 1880, યુનિયનટાઉન, પેન્સિલવેનિયા, યુ.એસ.; અ. 16 ઑક્ટોબર 1959) : બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં મિત્રરાજ્યોને મળેલા વિજયમાં મહત્વનો ભાગ ભજવનાર ને શાંતિ માટેનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર એકમાત્ર વ્યવસાયી લશ્કરી અધિકારી. 1897માં વર્જિનિયા મિલિટરી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, લૅક્સિંગટન, વર્જિનિયામાં પ્રવેશ મેળવી 1901માં તેમણે અભ્યાસ પૂરો કર્યો. 1902થી લશ્કરી કારકિર્દીની શરૂઆત…
વધુ વાંચો >