ખંડ ૧૫
મઅર્રી અબુલ આલાથી માળિયા-મિયાણા
મઅર્રી, અબુલ આલા
મઅર્રી, અબુલ આલા (જ. ડિસેમ્બર 973, મઅર્રહ, ઉત્તર સીરિયા; અ. 1057) : સીરિયાના તત્વજ્ઞાની. તેમનું પૂરું નામ અબુલ આલા મહંમદ ઇબ્ન અબ્દુલ્લા અલ-તનૂખી અલ-મઅર્રી. 4 વર્ષની નાની વયે શીતળાના રોગમાં તેમણે ર્દષ્ટિ ગુમાવી હતી. છતાં તે શિક્ષણ મેળવવામાં પાછા પડ્યા ન હતા. પોતાના પિતાની પાસે શિક્ષણની શરૂઆત કર્યા બાદ તેઓ…
વધુ વાંચો >મઉ (મઉનાથભંજન)
મઉ (મઉનાથભંજન) : ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ છેડા નજીક આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 17´ ઉ. અ. અને 81° 23´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,727 ચોકિમી.નો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને ઈશાન તરફ ગોરખપુર અને દેવરિયા, પૂર્વમાં બલિયા, દક્ષિણે ગાઝીપુર અને પશ્ચિમે…
વધુ વાંચો >મકફેલ, ઍગ્નેસ
મકફેલ, ઍગ્નેસ (જ. 1890, ગ્રે કૉ, ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા; અ. 1954) : સ્ત્રીમતાધિકારનાં હિમાયતી અને રાજકારણી. તેઓ કૅનેડાની પાર્લમેન્ટનાં સૌપ્રથમ મહિલા-સભ્ય બન્યાં. તેમણે શિક્ષિકા તરીકે કારકિર્દીનો પ્રારંભ કર્યો. પછી સ્ત્રી-મતાધિકારની ઝુંબેશમાં જોડાયાં અને 1921થી ’40 દરમિયાન ઑન્ટેરિયોના યુનાઇટેડ ફાર્મર્સ પક્ષ તરફથી એમ.પી. તરીકે ચૂંટાયાં. તેઓ ‘કો-ઑપરેટિવ કૉમનવેલ્થ ફેડરેશન ઑવ્ કૅનેડા’નાં હિમાયતી…
વધુ વાંચો >મકબરો
મકબરો : મુસ્લિમ સંતો, ઓલિયા, પીર અને નામાંકિત વ્યક્તિઓની કબર પર કરેલી ઇમારત. તેને ‘દરગાહ’ કે ‘રોજો’ પણ કહેવામાં આવે છે. મકબરામાં મૂળ કબર જમીનમાં હોય છે, જ્યારે તેની ઉપરના ખંડમાં એક નકલી કબર કરેલી હોય છે. મકબરો મોટેભાગે ચોરસ તલમાનવાળી ઘુંમટદાર ઇમારત હોય છે. તેમાં કબરવાળા ખંડને ફરતી જાળીઓની…
વધુ વાંચો >મકર રાશિ
મકર રાશિ : રાશિચક્રમાં દસમા નંબરની રાશિ. આનો આકાર મગર જેવો કલ્પેલો છે. આ રાશિમાં ઉત્તરાષાઢાનું ¾ ચરણ, શ્રવણનું 1 ચરણ અને ધનિષ્ઠાનું ½ ચરણ આવે છે. મકરરાશિમાં તેના નામ પ્રમાણે ગુણ નથી. સામાન્ય સમજ મુજબ મગર એ ભયંકર જળચર પ્રાણી છે. તેના નામ પ્રમાણે આ રાશિ ભયંકર ગણાવી જોઈએ;…
વધુ વાંચો >મકરવૃત્ત
મકરવૃત્ત (Tropic of Capricorn) : પૃથ્વીના ગોળા પરનું 23° 30´ દક્ષિણે આવેલું અક્ષાંશવૃત્ત. અક્ષાંશ એ કોણીય અંતર છે એટલે મકરવૃત્ત એ વિષુવવૃત્તીય તલસપાટીના સંદર્ભમાં પૃથ્વીના કેન્દ્રબિંદુથી દક્ષિણ ગોળાર્ધ તરફનું 23° 30´ કોણીય અંતર ગણાય. મકરવૃત્ત પૃથ્વી પર ઉષ્ણકટિબંધની દક્ષિણ સીમાને દર્શાવતી કાલ્પનિક રેખા છે. સૂર્યની આજુબાજુ પ્રદક્ષિણા દરમિયાન પૃથ્વી પોતાની…
વધુ વાંચો >મકરસંક્રાન્તિ
મકરસંક્રાન્તિ : સૂર્યની ગતિ પર આધારિત તહેવાર. સૂર્ય જ્યોતિષશાસ્ત્રની ગણતરી મુજબ મકરરાશિમાં પ્રવેશે ત્યારે એટલે કે 14મી જાન્યુઆરીના રોજ મકરસંક્રાન્તિનો ઉત્સવ ઊજવાય છે. અલબત્ત, આકાશમાં સૂર્ય 6 માસ દક્ષિણાયન એટલે દક્ષિણ દિશા તરફ જતો દેખાય છે, એ પછી 22મી ડિસેમ્બરના રોજ તે ઉત્તરાયન એટલે ઉત્તર દિશા તરફ ગતિ કરતો દેખાય…
વધુ વાંચો >મકરંદ
મકરંદ (ઈ. સ.ની 15મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં હયાત) : ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રના લેખક. તેમણે લખેલા ગ્રંથનું નામ પણ તેમના નામ પરથી ‘મકરંદ’ રાખવામાં આવ્યું છે. તેઓ કાશીના વતની હતા. તેમનો સમય 15મી સદીના અંતભાગમાં અને 16મી સદીના આરંભમાં ગણવાનું કારણ એ છે કે તેમણે પોતાનો ગ્રંથ ઈ. સ. 1479માં રચ્યો હોવાનો ઉલ્લેખ…
વધુ વાંચો >મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ
મકલૂર, (સર) રૉબર્ટ (જ. 1807, વૅક્સફર્ડ, આયર્લૅન્ડ; અ. 1873) : નામી સાહસખેડુ સંશોધક. 1824માં તેઓ નૌકાદળમાં જોડાયા. 1836માં તેઓ ઉત્તર ધ્રુવ પ્રદેશના સાહસ-પ્રવાસ-અભિયાનમાં સહયોગી બન્યા. 1848–49માં તેઓ ફ્રૅન્કલિન સાહસ-પ્રવાસમાં જોડાયા; 1850માં તેઓ ફરીથી એ પ્રવાસમાં જોડાયા અને એક જહાજનું તેમણે નૌકા-સંચાલન સંભાળ્યું. આ જહાજે પૂર્વ દિશાએથી પગપેસારો કર્યો અને બૅન્ક્સલૅન્ડના…
વધુ વાંચો >મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ
મકવાણા, કરમશી કાનજીભાઈ (જ. 7 ઑક્ટોબર 1928, અડાળા, જિ. સુરેન્દ્રનગર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 10 જુલાઈ 1997) : નિષ્ઠાવાન શિક્ષક, સમાજસેવક, કૉંગ્રેસ પક્ષના અગ્રણી નેતા તથા લેખક. તેમણે પ્રારંભિક શિક્ષણ લોકશાળા, ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ, આંબલામાં લીધું હતું અને ‘વિનીત’ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. ત્યારબાદ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં અભ્યાસ કરી સમાજસેવા વિદ્યાશાખાના સ્નાતક થયા. બાલ્યાવસ્થાની દારુણ…
વધુ વાંચો >માર્ટિન, કિંગ્ઝલી
માર્ટિન, કિંગ્ઝલી (જ. 1897, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1969) : જાણીતા આંગ્લ પત્રકાર. તેમણે કેમ્બ્રિજ તથા પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ કર્યો. 1923થી 1927 દરમિયાન તેમણે લંડન સ્કૂલ ઑવ્ ઇકોનૉમિક્સમાં અધ્યાપનકાર્ય કર્યું. ત્યારબાદ તેઓ પત્રકારત્વના ક્ષેત્રે જોડાયા. 1927થી 1931 સુધી તેમણે ‘માન્ચેસ્ટર ગાર્ડિયન’માં કામગીરી બજાવી. 1932થી 1962 સુધીના ગાળામાં તેમણે ‘ન્યૂ સ્ટેટ્સમેન…
વધુ વાંચો >માર્ટિન, ગ્લેન લ્યૂથર
માર્ટિન, ગ્લેન લ્યૂથર (જ. 1886, મૅક્સબર્ગ, આયોવા; અ. 1955) : વિખ્યાત વિમાન-ઉત્પાદક. તેમણે કૅન્સાસ વેસ્લિન યુનિવર્સિટી, સલિના ખાતે અભ્યાસ કર્યો હતો. 1905માં તેમણે કૅલિફૉર્નિયા ખાતે પોતાનું પ્રથમ ગ્લાઇડર–એન્જિન વિનાનું વિમાન–બનાવ્યું. 1909માં તેમણે સૌપ્રથમ વાર વિદ્યુત-ચાલિત (powered) વિમાનનું નિર્માણ કર્યું અને તેમાં ઉડ્ડયન કર્યું. 1912માં તેમણે પોતાના સી-પ્લેન એટલે કે પાણી…
વધુ વાંચો >માર્ટિન, રિચાર્ડ
માર્ટિન, રિચાર્ડ (જ. 1754, ડબ્લિન; અ. 1834) : આયર્લૅન્ડના કાનૂની નિષ્ણાત અને માનવતાપ્રેમી. તેમણે કેમ્બ્રિજ ખાતે અભ્યાસ કર્યો હતો. 1801થી 1826 દરમિયાન તેઓ ગાલ્વૅના પાર્લમેન્ટ-સભ્ય તરીકે રહ્યા અને તે સભ્યપદ દરમિયાન તેમણે પ્રાણીઓ પ્રત્યેનો હિંસક વર્તાવ ગેરકાયદે ઠરાવવાનું બિલ પેશ કર્યું. આ પ્રકારનો આ સર્વપ્રથમ કાયદો હતો. તેમના ખંતીલા પ્રયત્નો…
વધુ વાંચો >માર્ટિન, સ્ટીવ
માર્ટિન, સ્ટીવ (જ. 14 ઑગસ્ટ 1945, વાકૉ, ટેક્સાસ) : ફિલ્મ અભિનેતા. ટેલિવિઝન માટેના કૉમેડી-લેખક તરીકે તેમને 1968માં ‘ધ સ્મૉધર્સ બ્રધર્સ કૉમેડી અવર’ બદલ ઍમી ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો અને 1975માં ‘વૅનડાઇક ઍન્ડ કંપની’ બદલ ઉક્ત ઍવૉર્ડ માટે તેમનું નામાંકન (nomination) પણ થયું હતું. તેમણે ફિલ્મક્ષેત્રે અભિનયનો પ્રારંભ કર્યો ‘ધી ઍબ્સન્ટ-માઇન્ડેડ વેટર’થી…
વધુ વાંચો >માર્ટિનિક
માર્ટિનિક : પૂર્વ કૅરિબિયન સમુદ્રમાં આવેલા વેસ્ટ ઇન્ડિઝના ભાગરૂપ લઘુ ઍન્ટિલ્સ (Lesser Antilles) ટાપુજૂથની વિન્ડવર્ડ દ્વીપશૃંખલાનો ઉત્તરનો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 40´ ઉ. અ. અને 60° 50´ પ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર તે આવરી લે છે. આજે તે રાજ્ય સમાન દરજ્જો ધરાવતું ફ્રાન્સનું સંસ્થાન છે. આ ટાપુ ઉત્તર-દક્ષિણ 80 કિમી.…
વધુ વાંચો >માર્ટિનિયેસી
માર્ટિનિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. તે 5 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 16 જાતિઓ ધરાવે છે, આ જાતિઓ અમેરિકાના ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોની મૂલનિવાસી છે. લ્યૂઝિયાનાથી શરૂ થઈ પશ્ચિમ તરફ કૅલિફૉર્નિયામાં થતી Proboscideaની 4 જાતિઓ સ્થાનિક છે. ભારતમાં આ કુળની એક પ્રજાતિ અને તેની એકમાત્ર જાતિ Martynia annua Linn. (વીંછુડો) થાય…
વધુ વાંચો >માર્ટિસન, હૅરી (ઍડમન્ડ)
માર્ટિસન, હૅરી (ઍડમન્ડ) (જ. 1904, જાસૉગ, સ્વીડન; અ. 1978) : સ્વીડિશ કવિ અને નવલકથાકાર. એક નાના પરગણામાં અનાથ બાળક તરીકે તેઓ ભારે હાડમારી અને સંતાપ વચ્ચે ઊછર્યા. 1919માં તે દરિયાઈ જહાજોમાં ઇંધન પૂરનારા તરીકે કામે જોડાયા અને વિશ્વભરની સફર ખેડી; તે પછી કવિ તરીકે તેમનું નામ ખ્યાતિ પામ્યું. તેમની આત્મકથાત્મક…
વધુ વાંચો >માર્ટી જોસ જુલિયન
માર્ટી જોસ જુલિયન (જ. 28 જાન્યુઆરી 1853, હવાના; અ. 19 મે 1895, ડોસ રાઓસ, ક્યુબા) : પ્રખર સ્વાતંત્ર્યપ્રેમી અને શહીદ, કવિ અને નિબંધકાર. ક્યુબાના સ્વાતંત્ર્યનું ધ્યેય ધરાવનાર આ સ્વાતંત્ર્યપ્રેમી સમગ્ર લૅટિન અમેરિકામાં સ્વાતંત્ર્યના પર્યાય બની ગયા. સ્પેનમાં રહીને તેમણે ક્યુબાના સ્વાતંત્ર્યની અહાલેક જગવી. ક્યુબાના સ્વાતંત્ર્ય માટેની લડતનું સંગઠન ઊભું કરી…
વધુ વાંચો >માર્ટી, હોસે
માર્ટી, હોસે (જ. 28 જાન્યુઆરી 1853, હવાના; અ. 19 મે 1895, ડૉસ રિયૉસ) : સ્પૅનિશ સાહિત્યિક અને રાજકીય ક્રાંતિકાર. સ્પેનના સંસ્થાનવાદી શાસન સામે તેમની રાજકીય ઝુંબેશ એવી જોશીલી હતી કે તેમણે સૌપ્રથમ ધરપકડ અને દેશવટો માત્ર 16 વર્ષની વયે જ વહોરી લેવાનું થયેલું. 1871થી 1878 દરમિયાનના પ્રથમ દેશવટા વખતે તેમને…
વધુ વાંચો >માર્તીની, સિમૉન
માર્તીની, સિમૉન (જ. 1284, સિયેન, ઇટાલી; અ. 1344, ઍવિગ્નૉન, ફ્રાન્સ) : ઇટાલીના ગૉથિક શૈલીના ચિત્રકાર. ઇટાલીના સિયેન નગરના મહાન ગૉથિક ચિત્રકાર ડુચિયો પાસે તાલીમ લઈ તેમણે ગૉથિક ચિત્રકલાની સિયેનીઝ શૈલીના વિકાસમાં મહત્વનું યોગદાન આપ્યું. ડુચિયોની માફક માર્તીનીનાં ચિત્રોમાં તેજસ્વી રંગો અને માનવ-આકૃતિઓની પશ્ચાદભૂમાં સ્થાપત્યોનાં આલેખનો નજરે પડે છે. ગૉથિક ચિત્રકલાની…
વધુ વાંચો >