ખંડ ૧૪
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા
બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…
વધુ વાંચો >બૉચિયોની, અમ્બર્તો
બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…
વધુ વાંચો >બોજ-બીબાં
બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…
વધુ વાંચો >બૉ, જૉયી
બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…
વધુ વાંચો >બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર
બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…
વધુ વાંચો >બોઝ, આનંદમોહન
બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…
વધુ વાંચો >બોઝ, ખુદીરામ
બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…
વધુ વાંચો >બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)
બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…
વધુ વાંચો >બોઝ, દેવકી
બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…
વધુ વાંચો >બોઝ, નંદલાલ
બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…
વધુ વાંચો >બ્લન્ડન, એડમંડ ચાર્લ્સ
બ્લન્ડન, એડમંડ ચાર્લ્સ (જ. 1896, કૅન્ટ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1974) : આંગ્લ કવિ અને વિવેચક. તેમણે ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ કર્યો. પછી 1924થી 1927 સુધી તેમણે ટોકિયો યુનિવર્સિટી ખાતે અંગ્રેજી સાહિત્યના પ્રોફેસર તરીકે કાર્ય કર્યું. 1931માં તેઓ ઑક્સફર્ડની મેટ્રૉન કૉલેજમાં ફેલો નિમાયા. 1943માં તેઓ ‘ધ ટાઇમ્સ લિટરરી સપ્લિમેન્ટ’ના સ્ટાફમાં જોડાયા. 1953માં…
વધુ વાંચો >બ્લાંક, લૂઈ
બ્લાંક, લૂઈ (જ. 29 ઑક્ટોબર 1811, માડ્રિડ; અ. 6 ડિસેમ્બર 1882, કેન્સ) : ફ્રેંચ સમાજવાદી, રાજનીતિજ્ઞ અને ઇતિહાસકાર. તેમનું પૂરું નામ બ્લાંક ઝ્યાં જૉસેફ લૂઇ હતું. તેમણે રોડેઝ અને ફ્રાંસ ખાતે શાલેય અભ્યાસ કર્યો. ત્યારબાદ બે વર્ષ ખાનગી શિક્ષક તરીકે કામ કર્યું. તેઓ 1839માં ‘રેવ્યુ દ પ્રૉગ્રેસ’ નામક ફ્રેંચ વર્તમાનપત્ર…
વધુ વાંચો >બ્લિથ, ઍડવર્ડ
બ્લિથ, ઍડવર્ડ (જ. 1810, લંડન; અ. 1873) : જાણીતા પ્રકૃતિવિજ્ઞાની અને પ્રાણીવિજ્ઞાની. લંડનમાં તેઓ ઔષધનિર્માણના વ્યવસાયમાં પ્રવૃત્ત હતા, પરંતુ પક્ષીવિજ્ઞાનમાં એટલા બધા વ્યસ્ત રહેવા માંડ્યા કે તેમનો ધંધો સાવ બેસી ગયો. 1841થી 1962 દરમિયાન તેઓ બંગાળમાં એશિયાટિક સોસાયટીના મ્યુઝિયમના ક્યુરેટર રહ્યા. કેટલાંય પક્ષીઓને તેમનું નામ પણ આપવામાં આવ્યું છે; જેમ…
વધુ વાંચો >બ્લિથ, ચૅય
બ્લિથ, ચૅય (જ. 1940) : બ્રિટનના નામી સઢનૌકાચાલક. 1970–71માં અતિવિકટ લેખાતો વિશ્વફરતો સઢનૌકા(yatch)નો પ્રવાસ એકલે હાથે ખેડનારા તેઓ સર્વપ્રથમ નૌકાચાલક હતા. હૉવિક ખાતે શિક્ષણ લીધા બાદ, તેઓ રૉયલ આર્મીની પૅરેશૂટ રેજિમેન્ટમાં જોડાયા અને 1958થી 1967 દરમિયાન ત્યાં કામગીરી બજાવી. 1966માં જૉન રિજ્વે સાથે મળીને તેમણે પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફના દરિયા-માર્ગે આટલાન્ટિકમાં…
વધુ વાંચો >બ્લિસ, હેન્રી
બ્લિસ, હેન્રી (જ. 29 જાન્યુઆરી 1870, ન્યૂયૉર્ક સિટી; અ. 9 ઑગસ્ટ 1955, પ્લેઇન ફિલ્ડ) : ગ્રંથાલય-ક્ષેત્રે બ્લિસ વર્ગીકરણ નામની મહત્વની પદ્ધતિના પ્રણેતા. પિતા ડેવિડ બ્લિસ. માતા ઇવલિના માટિલ્ડા. પ્રારંભે વર્ષો સુધી ન્યૂયૉર્કમાં નિવાસ કર્યો. પાછલાં વર્ષો ન્યૂજર્સી રાજ્યમાં ડેવસિસ એસ્ટેટ ખાતે ગાળ્યાં. 1901માં તેમણે એલન ડી. કોસ્ટર સાથે લગ્ન કર્યું.…
વધુ વાંચો >બ્લીચ લિકર
બ્લીચ લિકર (bleach liquor) (વિરંજક તરલ) : રેસા, સૂતર (yarn), કાગળ તથા કાપડ(textile fabrics)ની સફેદી વધારવા અથવા તેમના કુદરતી રંગને દૂર કરવા વપરાતાં દ્રાવણો. ‘બ્લીચીઝ’ અથવા વિરંજકો શબ્દ હેઠળ ઘન અને પ્રવાહી બંને પ્રકારના પદાર્થોનો સમાવેશ થાય છે. આવા પદાર્થો જેનું વિરંજન (decolourization) કરવાનું હોય તેવા ઘટકનું રાસાયણિક પ્રક્રિયા દ્વારા…
વધુ વાંચો >બ્લીચિંગ પાઉડર
બ્લીચિંગ પાઉડર (વિરંજન ચૂર્ણ) : 1799માં સ્કૉટિશ રસાયણવિદ ચાર્લ્સ ટેનાન્ટ દ્વારા વપરાશ માટે દાખલ કરાયેલ કળીચૂનો (બુઝાવેલો ચૂનો) અને ક્લોરિનનું ઘન સંયોજન. કાર્લ વિલ્હેમ શીલેએ 1774માં ક્લોરિનની શોધ કરી અને 1785માં ફ્રેન્ચ રસાયણવિદ ક્લોડ બર્થોલેટે ક્લોરિનના વિરંજક ગુણધર્મો દર્શાવ્યા તે અગાઉ સૂર્યપ્રકાશ મુખ્ય વિરંજનકારક (bleaching agent) ગણાતો હતો. 1799 પછી…
વધુ વાંચો >બ્લી, નેલી
બ્લી, નેલી (જ. આશરે 1865, પૅન્સિલવેનિયા; અ. 1922) : જાણીતાં મહિલા-પત્રકાર. મૂળ નામ એલિઝાબેથ સિમૅન. તેઓ ‘ન્યૂયૉર્ક વર્લ્ડ’માં રિપોર્ટર તરીકે કામગીરી બજાવતાં હતાં. ન્યૂયૉર્ક સિટીના બ્લૅકવેલ ટાપુ પર આવેલી મનોરોગીઓ માટેની હૉસ્પિટલમાં તેઓ પણ એક મનોરોગી તરીકે દાખલ થઈ ગયાં અને ત્યાંની દુર્દશાભરી હાલતનો જાત-અભ્યાસ કરી, તેનો હૃદયસ્પર્શી અખબારી ચિતાર…
વધુ વાંચો >બ્લુમ, લિયો
બ્લુમ, લિયો (જ. 9 એપ્રિલ 1872, પૅરિસ; અ. 30 માર્ચ 1950, જોઉ એન જોસાસ, ફ્રાંસ) : ફ્રાંસના સમાજવાદી રાજનીતિજ્ઞ અને દેશના પ્રથમ સમાજવાદી તથા પ્રથમ યહૂદી પ્રધાનમંત્રી. 1894માં કાયદાની વિદ્યાશાખાના સ્નાતક બન્યા. 1896થી 1919નાં વર્ષો દરમિયાન ‘કાઉન્સિલ ઑવ્ સ્ટેટ’માં તેઓ સરકારના કાનૂની સલાહકાર રહ્યા; સાથોસાથ વકીલાત શરૂ કરી. ફ્રાંસનાં વિવિધ…
વધુ વાંચો >બ્લુમૅનબાક, જોહાન ફ્રેડરિક
બ્લુમૅનબાક, જોહાન ફ્રેડરિક (જ. 11 મે 1752, ગોઠા; અ. 22 જાન્યુઆરી 1840, ગૉટિનજૅન, જર્મની) : જર્મનીના મશહૂર દેહધર્મવિજ્ઞાની અને તુલનાત્મક શારીરિકી-નિષ્ણાત. તેમનો પરિચય ભૌતિક માનવશાસ્ત્રના પિતામહ તરીકે પણ આપવામાં આવે છે. તેમણે સૌપ્રથમ માનવીની ખોપરીઓના તુલનાત્મક પરિમાણનો અભ્યાસ કરી તેને આધારે માનવજાતની વહેંચણી કૉકેશિયન, મૉંગોલિયન, ઇથિયોપિયન, મલાયન અને અમેરિકન –…
વધુ વાંચો >