ખંડ ૧૪

બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાથી ભ્રૂણપોષ

બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા

બોચાસણવાસી શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થા (1907) : સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયની અગ્રણી સંસ્થા. શ્રી અક્ષરપુરુષોત્તમ સંસ્થાના મૂળમાં–કેન્દ્રમાં છે સહજાનંદ સ્વામી, (1781–1830). ઉત્તર ભારતમાં છપૈયા ગામે (અયોધ્યા નજીક) જન્મેલા સહજાનંદ સ્વામી અખિલ ભારત પદયાત્રા કરી ગુજરાતમાં સ્થાયી થયા હતા. 21 વર્ષની વયે આધ્યાત્મિક ધર્મધુરા સંભાળી યુગપરિવર્તનનું કાર્ય આરંભ્યું. તેમણે દલિતો, પીડિતો, પછાતો પ્રત્યે પૂર્ણ…

વધુ વાંચો >

બૉચિયોની, અમ્બર્તો

બૉચિયોની, અમ્બર્તો (જ. 19 ઑક્ટોબર 1882, રેજિયો ડિકેલાબિયા, ઇટાલી; અ. 16 ઑગસ્ટ 1916, વેરોના) : ફ્યૂચરિસ્ટ ઇટાલિયન શૈલીના ચિત્રકાર અને શિલ્પી. ઘનવાદથી પ્રારંભ કર્યા પછી આકાર અને સ્વરૂપોને ગતિમાન રૂપમાં આલેખવાના ધ્યેય તરફ તે આકર્ષાયા. હકીકતમાં આ ધ્યેય ફ્યૂચરિસ્ટ કલાનું એક સૌથી મહત્વનું અને અંતર્ગત પાસું હતું. શહેરના રસ્તા પર…

વધુ વાંચો >

બોજ-બીબાં

બોજ-બીબાં (load cast) : ગોળાકાર વીંટા જેવાં બીબાં. જ્યારે શેલ કે મૃદખડક જેવો નરમ સ્તર નીચે હોય અને પ્રમાણમાં સખત રેતીખડક તેની ઉપર જામતો હોય ત્યારે રેતીખડકના તળભાગમાં અસમ ઘનિષ્ઠતા અને દાબને કારણે નીચેતરફી અનિયમિત ગોળાઈવાળા વીંટા જેવા આકારો તૈયાર થતા હોય છે. નરમ ખડક ઉપર સખત ખડકનો બોજ પડતો…

વધુ વાંચો >

બૉ, જૉયી

બૉ, જૉયી (જ. 772, સેન્સી પ્રાંત, ચીન; અ. 846) : કવિ, સરકારી અધિકારી અને હગઝોનના ગવર્નર. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન જ તેઓ જાપાન અને કોરિયા જેવા દેશોમાં પણ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. જેમની કૃતિઓ મુદ્રિતરૂપે પ્રગટ થઈ (આ. 810) હોય તેવા એ કદાચ સૌપ્રથમ કવિ હતા. તેમની માતૃભાષામાં લખાયેલી પદ્ય અને ગદ્યની…

વધુ વાંચો >

બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર

બોઝ-આઇન્સ્ટાઇન આંકડાશાસ્ત્ર (Bose-Einstein statistics) : વ્યક્તિગત ઊર્જાસ્તર ઉપર કણોના વિતરણ માટે કોઈ પ્રતિબંધ ન હોય તેવી ક્વૉન્ટમ પ્રણાલીનું આંકડાશાસ્ત્રીય વર્ણન. અહીં પાઉલીનો અપવર્જન(exclusion)નો નિયમ પળાતો નથી, માટે ગમે તેટલી સંખ્યામાં સમાન બોઝૉન કણો એક જ ઊર્જા અવસ્થામાં રહી શકે છે. પૂર્ણાંક પ્રચક્રણ (integral spin) ધરાવતા કણોને બોઝૉન કહે છે. ફોટૉન…

વધુ વાંચો >

બોઝ, આનંદમોહન

બોઝ, આનંદમોહન (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1847, જયસિદ્ધિ, મયમનસિંગ, બંગાળ; અ. 20 ઑગસ્ટ 1906, કૉલકાતા) : ભારતના પ્રથમ રૅંગ્લર, બ્રહ્મોસમાજના અગ્રણી, મવાળ કૉંગ્રેસી અને સમાજસુધારક. આનંદમોહનનો જન્મ ઉપલા મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં થયો હતો. માતા ઉમાકિશોરીદેવીનો તેમના ઉપર ઊંડો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેથી આનંદમોહન સર્વધર્મસમાનતામાં માનતા હતા. પોતાનાં સંતાનો સારી કેળવણી મેળવી…

વધુ વાંચો >

બોઝ, ખુદીરામ

બોઝ, ખુદીરામ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1889, હબીબપુર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 11 ઑગસ્ટ 1908, મુઝફ્ફરપુર, બિહાર) : ભારતીય ક્રાંતિકાર. તેમના પિતા ત્રૈલોક્યનાથ નારજોલ રાજની જાગીરમાં મહેસૂલ ઉઘરાવવાની નોકરી કરતા હતા. તેમની માત્ર છ વર્ષની ઉંમરે માતા લક્ષ્મીપ્રિયાદેવીનું અને પછીના વરસે પિતાનું અવસાન થયું હોવાથી તેમને મોટી બહેને ઉછેર્યા હતા. તેમણે ધોરણ…

વધુ વાંચો >

બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર)

બોઝ, જગદીશચંદ્ર (સર) (જ. 30 ઑક્ટોબર 1858, માયમેનસીંગ; અ. 23 નવેમ્બર, 1937, ગિરિડિહનગર) : બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર પ્રણાલીના પ્રથમ શોધક, જગપ્રસિદ્ધ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને વનસ્પતિ-દેહવિદ્યાના નિષ્ણાત. કૉલકાતાની સેંટ ઝેવિયર્સ કૉલેજ તથા ઇંગ્લૅન્ડના કેમ્બ્રિજ વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. 1879માં તેમણે બી.એ. (વિજ્ઞાન સાથે) અને બી.એસસી. લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી પાસ કરી. 1885માં કૉલકાતાની પ્રેસિડેંસી…

વધુ વાંચો >

બોઝ, દેવકી

બોઝ, દેવકી (જ. 25 નવેમ્બર 1898; અ. 11 નવેમ્બર 1971, કૉલકાતા) : બંગાળી અને હિન્દી ચલચિત્રોના નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. તે અનોખા ફિલ્મસર્જક સાથે એક પત્રકાર પણ હતા. સાપ્તાહિક પત્ર ‘શક્તિ’માં કામ કરતા હતા. તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ કૉલકાતામાં મેળવ્યું હતું. 1921માં અસહકાર આંદોલન દરમિયાન તેઓ શિક્ષણ છોડી સંઘર્ષમાં સામેલ થઈ ગયા.…

વધુ વાંચો >

બોઝ, નંદલાલ

બોઝ, નંદલાલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1882, ખડ્ગપુર; અ. 16 એપ્રિલ 1966, શાંતિનિકેતન) : બંગાળ કલાશૈલીના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી અને યુગપ્રવર્તક ચિત્રકાર તથા કલાગુરુ. તેઓ અવનીન્દ્રનાથ ટાગોર, રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, ઈ. બી. હૅવેલ અને ભગિની નિવેદિતાના ખાસ પ્રીતિપાત્ર હતા. 1903માં સુધીરાદેવી સાથે લગ્ન કર્યા બાદ 1905માં તેઓ કૉલકાતાની ‘ગવર્નમેન્ટ સ્કૂલ ઑવ્ આર્ટ’માં…

વધુ વાંચો >

બ્યુસાં, ફર્દિનાંદ ઍદવાર

Jan 4, 2001

બ્યુસાં, ફર્દિનાંદ ઍદવાર (જ. 20 ડિસેમ્બર 1841, પૅરિસ; અ. 16 ફેબ્રુઆરી 1932, થીલૉય સેન્ટ ઍન્ટૉની, ફ્રાન્સ) : ફ્રાન્સના કેળવણીકાર રાજદ્વારી નેતા તથા 1927ના નોબેલ શાંતિ પુરસ્કારના સહવિજેતા. નેપોલિયન ત્રીજાના સામ્રાજ્ય પ્રત્યે વફાદારીના સોગંદ લેવાની ના પાડતાં તેમને દેશવટો ભોગવવો પડ્યો હતો. 1866–70ના ગાળામાં સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં દર્શનશાસ્ત્રનું અધ્યાપન કર્યું અને ફ્રાન્સમાં નેપોલિયન…

વધુ વાંચો >

બ્યૂકનાન, જેમ્સ

Jan 4, 2001

બ્યૂકનાન, જેમ્સ (જ. 1791, સ્ટોનીબૅટર, પૅન્સિલવૅનિયા; અ. 1868) : અમેરિકાના પંદરમા પ્રમુખ (1857–61). તેમણે ડિકિન્સન કૉલેજ ખાતે અભ્યાસ કર્યો અને 1812માં ‘બાર’માં તેમને પ્રવેશ મળ્યો. 1848માં તેઓ ‘સેક્રેટરી ઑવ્ સ્ટેટ’ તરીકે નિમાયા અને એ દરમિયાન તેઓ ઑરેગૉનની સીમાનો વિવાદ ઉકેલવામાં સફળ થયા. ડેમૉક્રૅટિક પક્ષ તરફથી નૉમિનૅશન થતાં તેઓ 1856માં પ્રમુખપદે…

વધુ વાંચો >

બ્યૂકૅનન, જેમ્સ મૅકગિલ

Jan 4, 2001

બ્યૂકૅનન, જેમ્સ મૅકગિલ (જ. 1919, મસ્ફ્રીબોરો, ટેનેસી, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑવ્ અમેરિકા) : અર્થશાસ્ત્ર માટેના 1986ના વર્ષના નોબેલ પારિતોષિક-વિજેતા તથા જાહેર પસંદગી સિદ્ધાંત(Public Choice Theory)ના સહપ્રણેતા. અર્થશાસ્ત્ર વિષય સાથે શિકાગો યુનિવર્સિટીની સ્નાતક તથા અનુસ્નાતક પદવીઓ પ્રાપ્ત કર્યા પછી વર્જિનિયા રાજ્યની જુદી જુદી યુનિવર્સિટીઓ તથા ઉચ્ચ સ્તરની શિક્ષણસંસ્થાઓમાં અર્થશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક તરીકે કામગીરી…

વધુ વાંચો >

બ્યૂટ

Jan 4, 2001

બ્યૂટ (Butte) : એકલું, છૂટુંછવાયું ભૂમિસ્વરૂપ. મેસાનો પ્રકાર. મેસાના સતત ઘસારાજન્ય ધોવાણ દ્વારા ઉદભવતી, નાની સપાટ શિરોભાગવાળી ટેકરી. તેની બાજુઓ સીધી, ઊભા ઢોળાવવાળી હોય છે, જેથી તે ખરાબા(badlands)ના ભૂમિભાગોમાં મિનારા જેવું સ્થળર્દશ્ય રચે છે. નરમ ઘટકોથી બનેલા નિક્ષેપોનો શિરોભાગ સખત ખડકોથી આચ્છાદિત હોય તો શુષ્ક આબોહવાના સંજોગો હેઠળ સતત ફૂંકાતા…

વધુ વાંચો >

બ્યૂટાડાઇઈન

Jan 4, 2001

બ્યૂટાડાઇઈન : C4H6 અણુસૂત્ર ધરાવતા બે એલિફેટિક હાઇડ્રૉકાર્બન સંયોજનો પૈકીનું ગમે તે એક. જોકે સામાન્ય રીતે આ શબ્દ સંશ્લેષિત રબરમાંના મુખ્ય ઘટક 1, 3 – બ્યૂટાડાઇઈન (બ્યૂટા – 1, 3 – ડાઇઇન, વિનાઇલ ઇથીલિન, એરિથ્રિન કે ડાઇવિનાઇલ) માટે વપરાય છે. તેનું બંધારણીય સૂત્ર CH2 = CH – CH = CH2…

વધુ વાંચો >

બ્યૂટિરિક ઍસિડ

Jan 4, 2001

બ્યૂટિરિક ઍસિડ (બ્યૂટેનોઇક ઍસિડ, ઇથાઇલ ઍસેટિક ઍસિડ, પ્રોપાઇલ ફૉર્મિક ઍસિડ) : પ્રાણીજ ચરબી અને વનસ્પતિજ તેલોમાં ઍસ્ટર રૂપે મળી આવતો એલિફેટિક શ્રેણીનો સંતૃપ્ત ઍસિડ. બંધારણીય સૂત્ર CH3CH2CH2COOH. માખણમાં ગ્લિસેરાઇડ તરીકે તેનું પ્રમાણ 3 %થી 4 % જેટલું હોય છે. ખોરા (બગડી ગયેલા) માખણની અણગમતી વાસ એ આ ગ્લિસેરાઇડના જળવિભાજનથી ઉદભવતા…

વધુ વાંચો >

બ્યૂટિલ આલ્કોહૉલ

Jan 4, 2001

બ્યૂટિલ આલ્કોહૉલ : સમાન અણુસૂત્ર (C4H9OH) ધરાવતા ચાર સમાવયવી (isomeric) આલ્કોહૉલમાંનો એક. આ ચારેય સમઘટકોમાં બંધારણીય સૂત્રો અને ભૌતિક ગુણધર્મો આ સાથેની સારણી મુજબ છે : સમઘટકોમાં બંધારણીય સૂત્રો અને ભૌતિક ગુણધર્મો બંધારણીય સૂત્ર નામ ઉ.બિં. (સે.) ગ.બિં. (સેં.) વિ.ઘ. (20° સે.) CH3CH2CH2CH2OH n-બ્યૂટિલ આલ્કોહૉલ (1-બ્યૂટેનોલ) 117.7° 90.2° 0.810 આઇસોબ્યૂટિલ…

વધુ વાંચો >

બ્યૂટીન

Jan 4, 2001

બ્યૂટીન : C4H8 અણુસૂત્રવાળા આલ્કીન સમુદાયોનો એક દ્વિબંધ ધરાવતો અસંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન. આ અણુસૂત્રવાળા ચાર સમાવયવી (isomeric) હાઇડ્રૉકાર્બન છે, જેમનાં બંધારણીયસૂત્ર નીચે પ્રમાણે છે. આ ચારેય સંયોજનો બ્યૂટીન અથવા બ્યૂટિલીન હાઇડ્રૉકાર્બન તરીકે જાણીતાં છે. ઓરડાના દ્બાણે અને તાપમાને બધાં વાયુરૂપમાં હોય છે. ઔદ્યોગિક રીતે તે બ્યૂટેનના ઉદ્દીપકીય વિહાઇડ્રોજનીકરણ દ્વારા મેળવી શકાય…

વધુ વાંચો >

બ્યૂટેન

Jan 4, 2001

બ્યૂટેન : કાર્બનિક સંયોજનોની આલ્કેન શ્રેણી(સામાન્ય સૂત્ર CnH2n+2)નો ચોથો સભ્ય. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન. અણુસૂત્ર C4H10. બ્યૂટેનના બે સંરચનાકીય (structural) સમઘટકો (isomers) છે : (i) સરળ (સીધી) શૃંખલાવાળો n–બ્યૂટેન (normal બ્યૂટેન) અને (ii) શાખિત (branched) શૃંખલાવાળો આઇસો–બ્યૂટેન. બંને પ્રકારના બ્યૂટેન કુદરતી વાયુ (natural gas), અપરિષ્કૃત (crude) પેટ્રોલિયમ તથા ખનિજતેલના શુદ્ધીકરણમાં મળતા રિફાઇનરી-વાયુઓમાં…

વધુ વાંચો >

બ્યૂટૅનૅન્ટ, એડૉલ્ફ (ફ્રેડરિક જોહાન)

Jan 4, 2001

બ્યૂટૅનૅન્ટ, એડૉલ્ફ (ફ્રેડરિક જોહાન) (જ. 24 માર્ચ 1903, બ્રેમરહેવન, જર્મની; અ. 1995) : લિંગ-અંત:સ્રાવોનું રસાયણશાસ્ત્ર વિકસાવનાર જર્મન કાર્બનિક રસાયણશાસ્ત્રી. પ્રાથમિક અભ્યાસ બ્રેમરહેવનમાં કર્યા બાદ તેમણે રસાયણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ માર્બર્ગ તથા ગૉટ્ટિન્જન યુનિવર્સિટીમાં કરીને નોબેલ પારિતોષિકવિજેતા એડૉલ્ફ વિન્ડાસના હાથ નીચે સંશોધનકાર્ય શરૂ કર્યું. ગૉટ્ટિન્જનમાં 1927થી 1930 દરમિયાન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ કેમિસ્ટ્રીમાં વૈજ્ઞાનિક મદદનીશ…

વધુ વાંચો >