ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બુનબુન (લછમન રૈના)
બુનબુન (લછમન રૈના) (જ. 1812; અ. 1884) : કાશ્મીરી લેખક. ફારસી મહાકાવ્ય ‘શાહનામા’નું ‘સમનામા’ નામે કાશ્મીરીમાં રૂપાંતર કરનાર ‘બુનબુન’ (તખલ્લુસ) કાશ્મીરી સાહિત્યના અગ્રગણ્ય કવિ છે. રૂપાંતર કરતાં, એમણે મૂળ ફારસીના માળખાનું એવું પરિવર્તન કર્યું છે, કે એ કાવ્ય પૂર્ણાંશે કાશ્મીરી લાગે. પાત્રોનાં નામો, સ્થળવર્ણનો, અલંકારો, રીતરિવાજો અને સમગ્ર વાતાવરણ કાશ્મીરનું…
વધુ વાંચો >બુનવેલ, લૂઈ
બુનવેલ, લૂઈ (જ. 22 ફેબ્રુઆરી 1900, કાલાન્ડા, સ્પેન; અ. 1983) : અતિવાસ્તવવાદી (Surrealistic) ફ્રેન્ચ ચલચિત્રદિગ્દર્શક. પિતા જમીનદાર હતા. મૅડ્રિડ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ દરમિયાન સાલ્વાડોર ડાલી, ગાર્સિયા લૉરકા અને સ્પેનના અન્ય આશાસ્પદ બુદ્ધિજીવીઓ સાથે મિત્રતા થઈ. સિનેમામાં રસ જાગતાં 1920માં તેમણે સિને-ક્લબ સ્થાપી, જે યુરોપની પ્રારંભની સિને-ક્લબોમાંની એક ગણાઈ. 1925માં તેઓ પૅરિસની…
વધુ વાંચો >બુનિયાદી શિક્ષણ
બુનિયાદી શિક્ષણ : ગાંધીવિચાર અનુસારનું પાયાનું શિક્ષણ. આ શિક્ષણને મહાત્મા ગાંધીજીની ભારતને દેન માનવામાં આવે છે. ગાંધીજીએ શિક્ષણવિષયક પોતાના વિચારો 1937ના જુલાઈ માસના ‘હરિજન’માં રજૂ કર્યા હતા અને પછી તે વિચારોને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવા 1937ના ઑક્ટોબર માસમાં રાષ્ટ્રીય કેળવણીકારોનું એક સંમેલન વર્ધા મુકામે યોજવામાં આવ્યું હતું. એ સંમેલનમાં ગાંધીજીના વિચારો…
વધુ વાંચો >બુન્દાબર્ગ
બુન્દાબર્ગ : ઑસ્ટ્રેલિયા ખંડના ક્વીન્સલૅન્ડ રાજ્યના અગ્નિકોણમાં પેસિફિક મહાસાગરને કિનારે આવેલું શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 24° 52´ દ. અ. અને 152° 21´ પૂ. રે. તે બ્રિસ્બેનથી આશરે 320 કિમી. અંતરે ઉત્તર તરફ બર્નેટ નદી પર વસેલું છે. તેની વસ્તી 52,267 (1993) જેટલી છે. બુન્દાબર્ગ અહીં શેરડી ઉગાડતા પટ્ટાના દક્ષિણ ભાગનું…
વધુ વાંચો >બુન્સેન બર્નર
બુન્સેન બર્નર : પ્રયોગશાળામાં પદાર્થોને ગરમ કરવા માટે જર્મન રસાયણવિદ્ રૉબર્ટ બુન્સેન (1811–1899) દ્વારા 1855માં ઉપયોગમાં લેવામાં આવેલું એક સાધન. તેમણે પીટર ડેસ્ડેગા કે માઇકેલ ફેરેડેની ડિઝાઇન ઉપરથી આ બર્નર તૈયાર કરેલું. ગૅસ-સ્ટવ અને વાયુ-ભઠ્ઠીનું તે પૂર્વજ (fore-runner) ગણી શકાય. તેમાં દહનશીલ વાયુને દહન પહેલાં યોગ્ય માત્રામાં હવા સાથે મિશ્ર…
વધુ વાંચો >બુન્સેન, રૉબર્ટ વિલ્હેલ્મ
બુન્સેન, રૉબર્ટ વિલ્હેલ્મ (જ. 31 માર્ચ 1811, ગોટિન્જન, વેસ્ટફિલિયા; અ. 16 ઑગસ્ટ 1899, હાઇડલબર્ગ, બાડન) : પ્રયોગકાર તરીકે બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા, રાસાયણિક વર્ણપટમિતિની પહેલ કરનાર જર્મન રસાયણવિદ્. બુન્સેનના પિતા ગોટિન્જનમાં ગ્રંથપાલ તથા ભાષાવિજ્ઞાનના પ્રાધ્યાપક હતા. બુન્સેનનો રસાયણનો અભ્યાસ ત્યાં શરૂ થયો તથા પૅરિસ, બર્લિન અને વિયેનામાં પણ તેમણે વિશેષ અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >બુફોન, જ્યૉર્જિસ – લૂઈ લકલેર્ક
બુફોન, જ્યૉર્જિસ – લૂઈ લકલેર્ક (જ. 7 સપ્ટેમ્બર 1707, મૉન્ટબાર્ડ, ફ્રાન્સ; અ. 16 એપ્રિલ 1788, પૅરિસ) : ફ્રેન્ચ પ્રકૃતિવિજ્ઞાની. તેમને પ્રકૃતિવિજ્ઞાન પરના વિસ્તીર્ણ લેખો અને પરાગવાહિની પરનાં સંશોધનો માટે યાદ કરવામાં આવે છે. કાયદાકીય કારકિર્દીની નિષ્ફળ શરૂઆત કર્યા પછી તેઓ પ્રકૃતિવિજ્ઞાન અને ગણિતની દિશામાં વળ્યા. 1739થી તેમણે જાર્ડીન ડ્યુ રૉય…
વધુ વાંચો >બુમેદિયન, કર્નલ હાવરી
બુમેદિયન, કર્નલ હાવરી (જ. 23 ઑગસ્ટ 1927, ગુલેમા નજીક, અલ્જિરિયા; અ. 27 ડિસેમ્બર 1978, અલ્જિયર્સ) : અલ્જિરિયાના અગ્રણી રાજપુરુષ, લશ્કરી સેનાપતિ તથા દેશના પ્રમુખ. મૂળ નામ : મહંમદ બિન બુખારબા. ઇજિપ્તની અલ-અઝહર યુનિવર્સિટીમાં તેમણે અભ્યાસ કર્યો અને શિક્ષક બન્યા. 1950માં તેઓ દેશની સેવા માટે જાહેર જીવનમાં જોડાયા. 1954માં સ્વતંત્રતા માટે…
વધુ વાંચો >બુરજ
બુરજ : મિનાર અથવા દીવાલો સાથે સાંકળવામાં આવતો નળાકાર ભાગ, જે મોટી દીવાલોને આધારરૂપ પણ રહેતો. બુરજ દીવાલોના ભાગ તરીકે ઘણી જગ્યાએ જોવા મળે છે. જ્યાં કોટ-કિલ્લાની રાંગ હોય, તથા ઘાટ વગેરેની દીવાલો હોય ત્યાં તે દીવાલની ટોચે બંધાયેલ હોય છે. બુરજની રચનામાં ઘણી વાર ઇમારતોના આંતરિક ભાગો પણ સાંકળી…
વધુ વાંચો >બુરા, એડવર્ડ
બુરા, એડવર્ડ (જ. 1905, લંડન; અ. 1976, લંડન) : આધુનિક બ્રિટિશ ચિત્રકાર. મધ્યમવર્ગીય કુટુંબમાં જન્મ. પિતા બૅરિસ્ટર. બાળપણમાં જ વા અને પાંડુતાના રોગનો તેઓ ભોગ બનેલા. નબળી તબિયત છતાં આજીવન વિપુલ ચિત્રસર્જન અને પ્રવાસો કરતા રહ્યા. શાળાના શિક્ષણ પછી 1921માં તેઓ લંડનની ‘ચેલ્સિપા પૉલિટૅકનિક’માં કલાના અભ્યાસ માટે દાખલ થયા. અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >