૧૩.૦૬
બલરામદાસથી બહરામખાં
બલરામદાસ
બલરામદાસ (જ. 1470ના અરસામાં) : ઊડિયા ભાષાના પ્રસિદ્ધ ભક્તકવિ. સમગ્ર ભારતવર્ષમાં જ્યારે પંદરમી-સોળમી સદીમાં ભક્તિનો પ્રચંડ જુવાળ આવ્યો હતો ત્યારે ઓરિસામાં પણ ઉત્તમ ભક્ત કવિઓ પેદા થયા, જેમણે પરંપરાગત જાતિભેદનો વિરોધ કર્યો. બ્રાહ્મણોના અને એ સાથે સંસ્કૃતના આધિપત્યને અવગણી પોતાને નમ્રતાથી ‘શૂદ્ર’ કહી ‘દાસ’ (સેવક) અટકથી પોતાની સ્થાનિક ભાષામાં લખ્યું.…
વધુ વાંચો >બલવાણી, હુંદરાજ
બલવાણી, હુંદરાજ (ડૉ.) [જ. 9 જાન્યુઆરી 1946, લાડકાણા, સિંધ (હાલ પાકિસ્તાનમાં)] : સિંધી સાહિત્યકાર, વાર્તાકાર, નાટ્યકાર અને પત્રકાર. તેમણે ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી સિંધી–હિંદીમાં એમ.એ.; મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી સિંધી બાલસાહિત્યમાં પીએચ.ડી., ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાંથી હિંદી–અંગ્રેજીમાં બી.એડ. અને રાજસ્થાન યુનિવર્સિટીમાંથી પત્રકારત્વનો ડિપ્લોમા પ્રાપ્ત કર્યા છે. તેમણે સાહિત્યની તમામ શાખાઓમાં લેખનકાર્ય કર્યું છે. સિંધીમાં બાળકોના માસિક…
વધુ વાંચો >બલશ્રી ગૌતમી
બલશ્રી ગૌતમી : ઈસવી સનની બીજી સદીમાં સાતવાહન વંશના રાજા શાતકર્ણિની માતા. અનુ-મૌર્ય કાલમાં દક્ષિણાપથમાં સાતવાહનો(શાલિવાહનો)ની રાજસત્તા પ્રવર્તતી હતી. પહેલી સદીમાં ક્ષહરાત ક્ષત્રપોએ ગુજરાત, માળવા અને મહારાષ્ટ્રના પ્રદેશો પર પોતાની સત્તા જમાવી ત્યારે સાતવાહનોની સત્તા દક્ષિણી પ્રદેશો પૂરતી સીમિત થઈ ગઈ હતી; પરંતુ રાજા ગૌતમીપુત્ર શાતકર્ણિએ ક્ષહરાત વંશની સત્તાનો અંત…
વધુ વાંચો >બલા (ખપાટ, ખરેટી, બળબીજ)
બલા (ખપાટ, ખરેટી, બળબીજ) : દ્વિદળી વર્ગના માલ્વેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Sida cordifolia Linn. (સં. बला; ગુ. બલા, લાડુડી, મામા સુખડી, ખપાટ, બળ, કાંસકી; હિં. खिरैटी, वरियारा; મ. ચીકણી, લઘુચીકણા; બં. રવેતબેરેલા; અં. country-mallow) અને S. rhombifolia Linn. (મહાબલા) છે. આ વનસ્પતિ ભારતમાં ઉષ્ણ અને અર્ધોષ્ણ પ્રદેશોમાં…
વધુ વાંચો >બલાઝુરી
બલાઝુરી (જ. ?, બગદાદ; અ. આશરે 892) : અરબ ઇતિહાસકાર. મૂળ નામ અબુલ હસન એહમદ બિન યહ્યા બિન જાબિર બિન દાઊદ. તેમનાં બે પુસ્તકો : (1) ‘ફતવહલ બુલ્દાન’ અને (2) ‘અન્સાબુલ અશરાફ’ ભૂગોળ તથા ઇતિહાસના સંદર્ભમાં આધારભૂત ગ્રંથો ગણાય છે. મોટાભાગનું જીવન તેમણે બગદાદમાં વિતાવ્યું હતું. તેમના દાદા મિસરમાં અલ-ખસીબની…
વધુ વાંચો >બલાલી સન
બલાલી સન : જુઓ સંવત
વધુ વાંચો >બલિ
બલિ : ભારતીય પૌરાણિક પરંપરાનો પ્રસિદ્ધ દૈત્યરાજ. તે પ્રહલાદનો પૌત્ર અને વિરોચનનો પુત્ર હતો. તેની પત્નીનું નામ વિન્ધ્યાવલી હતું. ઉગ્ર તપસ્યા કરીને પ્રાપ્ત કરેલી શક્તિ વડે તેણે ઇંદ્રને પરાજિત કરી ત્રિલોક પર પ્રભુત્વ સ્થાપ્યું હતું અને એના ઉપલક્ષ્યમાં નર્મદાકાંઠે ભૃગુક્ષેત્રમાં અશ્વેમેધ યજ્ઞનું આયોજન કરી તે નિમિત્તે દાન દેવાનું શરૂ કર્યું.…
વધુ વાંચો >બલિયા
બલિયા : ઉત્તર પ્રદેશના પૂર્વ છેડા પર બિહારની સરહદ નજીક આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 25° 33´થી 26° 11´ ઉ. અ. અને 83° 38´થી 84° 39´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 2,988 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે દેવરિયા જિલ્લો, ઈશાન, પૂર્વ અને…
વધુ વાંચો >બલીપીઠમ્
બલીપીઠમ્ (1959) : તેલુગુ કૃતિ. સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળનાં તેલુગુ લેખિકા રંગનાથમ્માની સ્ત્રીઓની સમસ્યા અને પુરુષો સામેના વિદ્રોહનું એલાન કરતી આ નવલકથાને આંધ્રપ્રદેશની સરકાર તરફથી 1966માં પારિતોષિક માટે પસંદ કરવામાં આવી હતી. રંગનાથમ્મા પુરુષો સામે બંડ કરવા પ્રેરતી લેખિકા તરીકે જાણીતાં છે. એમની આ નવલકથામાં એક કન્યા આંતરજાતીય લગ્ન કરવા ઇચ્છે છે.…
વધુ વાંચો >બલૂચ અલીખાન ઉસ્માનખાન
બલૂચ અલીખાન ઉસ્માનખાન : જુઓ શૂન્ય પાલનપુરી
વધુ વાંચો >બલૂચિથેરિયમ
બલૂચિથેરિયમ : એકી આંગળાંવાળું તૃણભક્ષી વિલુપ્ત પ્રાણી. તે અંતિમ ઑલિગોસીન અને પ્રારંભિક માયોસીન કાળમાં અસ્તિત્વ ધરાવતું હતું. તેના જીવાવશેષો એશિયાઈ ખડકસ્તરોમાંથી મળી આવે છે. તે વર્તમાન પૂર્વે 2.6 કરોડ વર્ષ અગાઉ વિલુપ્તિ પામ્યું છે. આ પ્રાણીને આજના ગેંડા સાથે સરખાવી શકાય; પરંતુ તે શિંગડા વગરનું હતું. તે તત્કાલીન ભૂમિ પર…
વધુ વાંચો >બલૂચિસ્તાન
બલૂચિસ્તાન : પાકિસ્તાનના ચાર પ્રાંતોમાંનો એક પ્રાંત. દેશની નૈર્ઋત્ય દિશામાં 28° ઉ. અ. અને 67° પૂ. રે.ની આજુબાજુ તે વિસ્તરેલો છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 3,47,200 ચોકિમી. તથા તેની કુલ વસ્તી આશરે 43,32,000 (1991) જેટલી છે. તેની પશ્ચિમે ઈરાન, ઉત્તરે અફઘાનિસ્તાન, ઈશાનમાં પાકિસ્તાનનો પંજાબ પ્રાંત, પૂર્વમાં પાકિસ્તાનનો સિંધ પ્રાંત તથા દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >બલૂચી ભાષા અને સાહિત્ય
બલૂચી ભાષા અને સાહિત્ય : પાકિસ્તાનના બલૂચિસ્તાન પ્રાંતની ભાષા. ઇન્ડોયુરોપિયન કુળની ઇન્ડોઇરાનિયન શાખાની તથા ‘બલોચી’ કે ‘બેલૂચી’ તરીકે ઓળખાતી આ ભાષા 32 લાખથી વધુ ભાષકો બોલે છે. પડોશના દેશો ઈરાન, અફઘાનિસ્તાન બેહરીન અને ભારતના પંજાબ ઉપરાંત દક્ષિણ તુર્કમેનિસ્તાનમાં આવેલ મર્વમાં પણ તે બોલાય છે. અફઘાનિસ્તાનના નૈર્ઋત્ય વિભાગમાં બલૂચી બોલનાર લોકો…
વધુ વાંચો >બલૂન
બલૂન : ગરમ હવા કે હલકા વાયુ ભરેલો આકાશમાં ઊડતો ગોળો (મોટો ફુગ્ગો). બલૂનની શોધ એ માનવીની કંઈક નવું કરવાની ઉત્કંઠાનું પરિણામ કહી શકાય. પક્ષીના ઉડ્ડયનની ક્ષમતા જોઈ તેને અનુસરવાની દિશામાં આ એક પગલું હતું. ઈ. સ. 1783માં જોસેફ અને જૅક મૉન્ટ ગોલ્ફિયરે ફ્રાંસમાં પહેલું બલૂન બનાવ્યું. પહેલાં તેમણે કાગળની…
વધુ વાંચો >બલ્ખ
બલ્ખ : ઉત્તર અફઘાનિસ્તાનનો એક પ્રાંત તથા તે જ નામ ધરાવતું એક પરગણું. ભૌગોલિક સ્થાન : આ પ્રાંત 35° 50´ થી 36° 50´ ઉ. અ. અને 66° 50´ થી 67° 20´ પૂ. રે. વચ્ચેનો આશરે 15,620 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે દુનિયાનાં જૂનામાં જૂનાં સ્થળો પૈકીનું એક ગણાય…
વધુ વાંચો >બલ્ખી, શમ્સુદ્દીન મોહંમદ
બલ્ખી, શમ્સુદ્દીન મોહંમદ (ઈ. સ.નો તેરમો સૈકો) : હિન્દુસ્તાનના ફારસી કવિ. દિલ્હીના ગુલામવંશના સુલતાન શમ્સુદ્દીન ઇલતૂતમિશ(1210–1236)ના જમાઈ. મુલ્તાનના ગવર્નર તથા પાછળથી સ્વતંત્ર શાસક બનેલા નાસિરુદ્દીન કુબાચા(1206–1228)ના દરબારમાં કવિઓ, વિદ્વાનો તથા સૂફી સંતોને ઘણું માનભર્યું સ્થાન હતું. તેઓમાંના એક તે શમ્સુદ્દીન મોહંમદ. તેમણે ફારસી ભાષામાં સુલતાન નાસિરુદ્દીન કુબાચા અને તેના વજીર…
વધુ વાંચો >બલ્ગેરિયન ભાષા અને સાહિત્ય
બલ્ગેરિયન ભાષા અને સાહિત્ય : બલ્ગેરિયન ભાષા : ઇન્ડો-યુરોપિયન કુળની, સ્લાવિક જૂથની દક્ષિણ શાખાની બલ્ગેરિયાની રાષ્ટ્રભાષા. સ્લાવિક અથવા સ્લાવૉનિક ઇન્ડો-યુરોપિયન ભાષાકુળમાં અલાયદું જૂથ છે. આ ભાષાઓનું મૂળ ઑડર અને ડેપર નદીઓની વચ્ચેના પ્રદેશમાં છે. ત્યાંથી તે બાલ્કન પ્રદેશોમાં ફેલાઈ; દા.ત., દક્ષિણ યુરોપમાં બલ્ગેરિયન અને સર્બો-ક્રૉશિયન, મધ્યપૂર્વમાં ચેક અને સ્લૉવૅક, પૂર્વ-યુરોપમાં…
વધુ વાંચો >બલ્ગેરિયા
બલ્ગેરિયા અગ્નિ યુરોપના બાલ્કન દ્વીપકલ્પ પર આવેલો, બાલ્કન દેશો પૈકીનો એક દેશ. આ દેશ આશરે 41° 15´થી 44° 10´ ઉ. અ. અને 22° 20´થી 28° 25´ પૂ. રે. વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 1,10,912 ચોકિમી. જેટલો છે. તેનું પૂર્વ-પશ્ચિમ મહત્તમ અંતર 492 કિમી. અને ઉત્તર-દક્ષિણ મહત્તમ અંતર 274 કિમી.…
વધુ વાંચો >બલ્લાલસેન
બલ્લાલસેન (અગિયારમી સદીનો ઉત્તરાર્ધ) : મહાન ભારતીય જ્યોતિર્વિદ્. બંગાળના રાજા વિજયસેનના પુત્ર. રાજ્યારોહણ 1158માં. તેમના ગુરુનું નામ અનિરુદ્ધ ભટ્ટ હતું. રાજવી તરીકે ફરજ બજાવતાં બજાવતાં એમણે ભારતીય જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં માત્ર લેખક જ નહિ, પણ સંશોધક તરીકે પણ ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી. તેમના સમકાલીન પંડિતોની હરોળમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું. ભારતીય વૈદિક જ્યોતિષથી માંડીને…
વધુ વાંચો >બવેરિયા
બવેરિયા : દક્ષિણ જર્મનીના અગ્નિકોણમાં આવેલું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 49° 0´ ઉ. અ. અને 12° 0´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ વિસ્તરેલું છે. તેનો વિસ્તાર 70,456 ચોકિમી. જેટલો છે અને વસ્તી આશરે 1,08,31,400 (1991) જેટલી છે. રાજ્યનો મોટો ભાગ પર્વતોથી ઘેરાયેલો છે. દક્ષિણ બવેરિયામાં બવેરિયન આલ્પ્સ ઑસ્ટ્રિયાની સરહદ પર તિરોલીઝ…
વધુ વાંચો >