ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >ફ્રેડરિક બાર્બારૉસા
ફ્રેડરિક બાર્બારૉસા (જ. આશરે 1121; અ. 1190) : જર્મનીના રાજા અને પવિત્ર રોમન સમ્રાટ. તેમના કાકા જર્મનીના રાજા કૉનરાડ ત્રીજાના અવસાન બાદ તેઓ 1152માં ગાદીએ બેઠા. તેઓ ‘ફ્રેડરિક પહેલા’ તરીકે ઓળખાય છે. 1155માં તે પવિત્ર રોમન સમ્રાટ બન્યા. જર્મન લોકો મહાન રાષ્ટ્રીય વીરપુરુષ તરીકે તેમની પ્રશંસા કરે છે અને તેમને…
વધુ વાંચો >ફ્રેનેલ લેન્સ
ફ્રેનેલ લેન્સ : અવકાશીય ટેલિસ્કોપમાં વિશિષ્ટ સંરચના ધરાવતો લેન્સ. જુદા જુદા પ્રકારનાં ટેલિસ્કોપનો ઉપયોગ મનુષ્યના રોજિંદા જીવનમાં તથા પ્રયોગશાળાઓમાં વ્યાપક રીતે કરવામાં આવે છે. અવકાશમાં અતિ દૂરનાં અંતરે રહેલા અવકાશીય પદાર્થોને વધુ સ્પષ્ટ રીતે જોવા માટે; તેમનાં ચોક્કસ સ્વરૂપ અને લાક્ષણિકતાઓની પૂર્ણ વિગતો મેળવવા માટે ખૂબ જ મોટા પરિઘ ધરાવતા…
વધુ વાંચો >ફ્રૅન્કફર્ટ
ફ્રૅન્કફર્ટ : જર્મનીનું મોટામાં મોટું શહેર અને વાહનવ્યવહાર માટે ખૂબ જાણીતું બનેલું કેન્દ્રીય મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 50° 07´ ઉ.અ. અને 8° 40´ પૂ.રે. તે કોલોન શહેરથી અગ્નિકોણમાં આશરે 160 કિમી.ને અંતરે રહાનની શાખા મેન નદીને કાંઠે વસેલું છે. મેન્ઝ ખાતે થતા રહાઇન-મેનના સંગમસ્થાનથી પૂર્વ તરફ આશરે 30 કિમી. ઉપરવાસમાં…
વધુ વાંચો >ફ્રૅન્કલિન, બેન્જામિન
ફ્રૅન્કલિન, બેન્જામિન (જ. 17 જાન્યુઆરી 1706, બૉસ્ટન; અ. 17 એપ્રિલ 1790, ફિલાડેલ્ફિયા) : અમેરિકન મુદ્રક, પ્રકાશક, લેખક, સંશોધક, અને સ્થિત-વિદ્યુત(static electricity)નો સિદ્ધાંત આપનાર વિજ્ઞાની. ઉપનામ (તખલ્લુસ) રિચાર્ડ સૉન્ડર્સ. અમેરિકી વસાહતોને ગ્રેટ બ્રિટનથી છૂટી પાડવામાં ભાગ ભજવનાર અને સ્વતંત્રતાનું જાહેરનામું તથા યુ.એસ.નું બંધારણ ઘડવામાં સહાયક મુત્સદ્દી. મુત્સદ્દી તરીકેની કારકિર્દીની શરૂઆત કરતા…
વધુ વાંચો >ફ્રૅન્ક્લિનાઇટ
ફ્રૅન્ક્લિનાઇટ : મૅગ્નેટાઇટ શ્રેણી અને સ્પાઇનેલ સમૂહનું ખનિજ. રાસા. બં.: (Zn, Mn, Fe2+) (Fe3+, Mn3+)2 O4. સ્ફ. વ. : ક્યૂબિક. સ્ફ. સ્વ.: સ્ફટિકો ઑક્ટોહેડ્રલ, ક્યારેક ફેરફારવાળા અને ક્યારેક ગોળાઈવાળા; દળદાર, ઘનિષ્ઠ, સ્થૂળ દાણાદારથી સૂક્ષ્મ દાણાદાર પણ મળે. મોટેભાગે અપારદર્શક. સંભેદ : (111) પર વિભાજકતા દર્શાવે – પ્રમાણમાં ઠીક ઠીક. ભંગસપાટી…
વધુ વાંચો >ફ્રેન્ક-હર્ટ્ઝનો પ્રયોગ
ફ્રેન્ક-હર્ટ્ઝનો પ્રયોગ : ક્રાંતિક સ્થિતિમાન (critical potential) માપવા માટેનો પ્રયોગ. મુક્ત અને વિદ્યુત-તટસ્થ પરમાણુને તેની ધરાવસ્થા(ground state)માંથી નજીકની વધુ ઊર્જાવાળી કક્ષાની સ્થિતિ એટલે કે ઉત્તેજિત અવસ્થામાં લઈ જવા માટે જરૂરી લઘુતમ ઊર્જાને (eVમાં) ક્રાન્તિક સ્થિતિમાન કહે છે. eV – ઇલેક્ટ્રૉન વોલ્ટ એ પરમાણુભૌતિકવિજ્ઞાનમાં વપરાતો ઊર્જાનો એકમ છે. એક વોલ્ટ વિદ્યુતસ્થિતિમાનનો…
વધુ વાંચો >ફ્રેન્ચ ગિયાના
ફ્રેન્ચ ગિયાના : દક્ષિણ અમેરિકાના ઈશાન કિનારા પર આવેલું ફ્રાંસનું દરિયાપારનું સંસ્થાન. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 2° 05´થી 5° 50´ ઉ. અ. અને 51° 40´થી 54° 24´ પ. રે. વચ્ચેનો આશરે 83,500 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની વસ્તી 1990 મુજબ 1,14,800 જેટલી છે. 1946થી તે ફ્રાંસની કાયદેસરની સત્તા…
વધુ વાંચો >ફ્રેન્ચ પોલિનેશિયા
ફ્રેન્ચ પોલિનેશિયા : પેસિફિક મહાસાગરમાં હવાઈ ટાપુઓથી દક્ષિણે 4,500 કિમી. અંતરે આવેલો ફ્રાન્સનો દરિયાપારનો પ્રદેશ. આ પ્રદેશનું કુલ ક્ષેત્રફળ પશ્ચિમ યુરોપીય વિસ્તારને સમકક્ષ ગણાવી શકાય. તેમાં છૂટા છૂટા આવેલા લગભગ 120 જેટલા નાનામોટા ટાપુઓનો સમાવેશ થાય છે, જેનો કુલ ભૂમિવિસ્તાર 3,265 ચોકિમી. જેટલો થાય છે. દક્ષિણ પેસિફિકમાં પૂર્વ ભાગમાં આવેલા…
વધુ વાંચો >ફ્રેન્ચ ભાષા
ફ્રેન્ચ ભાષા : મૂળ ઇન્ડો-યુરોપિયન અને ત્યારપછી લૅટિનના પ્રોટોરોમાન્સ ભાષાજૂથની ગૅલોરૉમાન્ય શાખામાંની ફ્રેન્ચ બોલીઓમાંથી નિષ્પન્ન થયેલ ફ્રાન્સના લોકોની ભાષા. રોમાન્સ ભાષાઓમાં આંતરરાષ્ટ્રીય મોભો પ્રાપ્ત કરવામાં તેનું સ્થાન મોખરે છે. રાષ્ટ્રસંઘની તે માન્ય ભાષા છે. 21 દેશોમાં ફ્રેન્ચનું સ્થાન રાજકીય ભાષા તરીકે સ્વીકારાયું છે; જ્યારે 6 દેશોમાં તેનું સ્થાન રાજ્યની વધારાની…
વધુ વાંચો >ફ્રેન્ચ વેલ
ફ્રેન્ચ વેલ : કૂવાનો એક પ્રકાર. આ પ્રકારના કૂવા ફ્રાન્સ દેશમાં પ્રથમ બનાવવામાં આવ્યા હતા. તેથી તેને ‘ફ્રેન્ચ વેલ’ કહેવામાં આવે છે. આવા પ્રકારના કૂવા રેની (Ranney), ફેહલમૅન અને પ્રોસગે શોધ્યા હતા. આ કૂવાઓને સંગ્રાહક કૂવા (collection coecc) અથવા રેડિયલ વેલ પણ કહેવામાં આવે છે. નદી કે તળાવના ભૂગર્ભમાં સારા…
વધુ વાંચો >