ખંડ ૧૨
પ્યાર જી પ્યાસથી ફલ્યુરોમયતા
પ્રોદાતુર
પ્રોદાતુર : આંધ્રપ્રદેશ રાજ્યના કડાપ્પા જિલ્લામાં આવેલું નગર. ભૌ. સ્થાન : 14° 44’ ઉ. અ. અને 78° 33’ પૂ. રે. તે કડાપ્પાથી વાયવ્યમાં તથા ગુંટકલથી અગ્નિ દિશામાં પેન્નર નદીને કાંઠે વસેલું છે. આ નગર તાલુકામથક પણ છે. 1991 મુજબ તેની વસ્તી 1,33,860 જેટલી નોંધાયેલી છે. ગિરીશભાઈ પંડ્યા
વધુ વાંચો >પ્રોપર્શિયસ, સેકસ્ટસ
પ્રોપર્શિયસ સેકસ્ટસ [જ. આશરે ઈ. પૂ. 50, ઍસિસિયમ (ઍસિસી), અમ્બ્રિઆ; અ. આશરે ઈ. પૂ. 16] : પ્રાચીન રોમના લૅટિન કવિ. શોક-કાવ્ય(elegies)ના રચયિતા. તેમના જીવન વિશેની માહિતી તેમનાં કાવ્યો અને તેમના પછીના લૅટિન લેખકોનાં લખાણોમાં છૂટાછવાયા સંદર્ભોમાંથી મળી આવે છે. પિતાના મૃત્યુ બાદ ઈ. પૂ. 41માં તેમની મોટાભાગની મિલકત ટાંચમાં લેવાઈ…
વધુ વાંચો >પ્રોપિલાઇટીકરણ (propylitisation)
પ્રોપિલાઇટીકરણ (propylitisation) : ઉષ્ણજળજન્ય દ્રાવણો (hydrothermal solutions) દ્વારા અગ્નિકૃત ખડકમાં થતી પરિવર્તન-પ્રક્રિયા. મુખ્યત્વે મધ્યમ કે બેઝિક બંધારણવાળા સૂક્ષ્મ દાણાદાર અગ્નિકૃત ખડક (દા.ત., એન્ડેસાઇટ) પર જ્વાળામુખીના પ્રસ્ફુટન દરમિયાન છૂટતું કાર્બોનેટજન્ય ઉષ્ણ જળ પ્રક્રિયા કરે ત્યારે કણશ: વિસ્થાપન થાય છે અને આ પ્રકારના ખડકો પરિવર્તન પામે છે. તેમાં રહેલાં અસરગ્રાહ્ય મૂળ ખનિજો…
વધુ વાંચો >પ્રોપેન
પ્રોપેન : આલ્કેન શ્રેણીના હાઇડ્રોકાર્બનોમાંનો ત્રીજો ઘટક. અણુસૂત્ર C3H8; તેનો અણુભાર 44.09; ઉ.બિં., –42.1° સે., ગ.બિં., –190° સે. અને પ્રજ્વલનાંક (flash point) –105° સે. છે. ઇથર અને આલ્કોહોલમાં તે દ્રાવ્ય છે, જ્યારે પાણીમાં તે અલ્પ પ્રમાણમાં દ્રાવ્ય છે. તે એક શ્વાસરોધક (asphyxiant) રંગવિહીન વાયુ છે. પ્રાકૃતિક વાયુ અને પેટ્રોલિયમમાંથી તે…
વધુ વાંચો >પ્રોમીથિયમ
પ્રોમીથિયમ : લૅન્થેનાઇડ દુર્લભ મૃદા (rare earth) શ્રેણીનું અનુપસ્થિત રાસાયણિક તત્વ. સંજ્ઞા Pm. માનવજાતના લાભાર્થે પવિત્ર અગ્નિ પૃથ્વી ઉપર લાવનાર ગ્રીક દેવતા પ્રોમીથિયસના નામ ઉપરથી આ તત્વનું નામ પ્રોમીથિયમ પાડવામાં આવ્યું છે. તે આવર્તકોષ્ટકના IIIb સમૂહનાં સંક્રાંતિક તત્વોની એકમાત્ર આંતરિક સંક્રાંતિક (inner transition) ધાતુ છે. તે કુદરતમાં મળી આવતું નથી.…
વધુ વાંચો >પ્રૉવિડન્સ
પ્રૉવિડન્સ : યુ.એસ.ના ઈશાન ભાગમાં ઉત્તર એટલાન્ટિક મહાસાગરને કિનારે આવેલા ‘રહોડ આઇલૅન્ડ’ રાજ્યનું પાટનગર. ભૌ. સ્થાન. 41° 49´ ઉ. અ. અને 71° 24´ પૂ. રે. તે નૅરાગનસેટ ઉપસાગરના શિરોભાગ પરની પ્રૉવિડન્સ નદીના કાંઠા પરનું એક કાર્યરત બંદર પણ છે. વધુમાં તે રહોડ આઇલૅન્ડ રાજ્યનું મહત્વનું ઔદ્યોગિક, વાણિજ્યિક અને સાંસ્કૃતિક મથક…
વધુ વાંચો >પ્રોસેસિંગ ઉદ્યોગો
પ્રોસેસિંગ ઉદ્યોગો : જુઓ ઔદ્યોગિક પ્રવૃત્તિઓ
વધુ વાંચો >પ્રોસોપીસ
પ્રોસોપીસ : જુઓ ખીજડો
વધુ વાંચો >પ્રૉસ્ટાગ્લૅન્ડિન
પ્રૉસ્ટાગ્લૅન્ડિન : વૈવિધ્યપૂર્ણ શરીરક્રિયાધર્મી અસરો દર્શાવતાં પ્રાકૃતિક, રાસાયણિક રીતે અન્યોન્ય સંબંધિત, લાંબી (20–કાર્બન) શૃંખલાવાળા ચરબીજ ઍસિડોનો સમૂહ. પુર:સ્થ (prostate) ગ્રંથિમાંથી મેળવવામાં આવેલો હોવાથી તેનું ‘પ્રૉસ્ટાગ્લૅન્ડિન’ નામ પ્રચલિત થયું છે. શરીરનાં અન્ય અંગો યકૃત, મૂત્રપિંડ વગેરેમાં પણ તે ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રૉસ્ટાગ્લૅન્ડિન શરીરના નિયંત્રણતંત્રના એક ભાગ તરીકે વર્તે છે. તંત્રના બીજા…
વધુ વાંચો >પ્રૉસ્ટાગ્લૅન્ડિનો (આયુર્વિજ્ઞાન)
પ્રૉસ્ટાગ્લૅન્ડિનો (આયુર્વિજ્ઞાન) : કોષપટલો (cell membranes) દ્વારા ઉત્પન્ન કરતા સ્થાનિક અંત:સ્રાવો (hormones) જેવું કાર્ય કરતાં દ્રવ્યોનો સમૂહ. તે સ્થાનિક કોષો અને પેશી પર અસર કરે એવાં તે જ સ્થળે ઝરેલાં રસાયણો હોવાથી તેમને અધિસ્રાવો (locally acting hormones) જેવા ગણવામાં આવે છે. તેઓ નસોને પહોળી કરે છે, આંતરડાંના અને ગર્ભાશયના સ્નાયુતંતુઓનું…
વધુ વાંચો >પ્યાર જી પ્યાસ (1972)
પ્યાર જી પ્યાસ (1972) : જાણીતા સિંધી નવલકથાકાર ને રંગભૂમિના ઉપાસક ગોવિંદ માલ્હીકૃત સિંધી નવલકથા. તેને સાહિત્ય અકાદમીનો 1973ના વર્ષનો એવૉર્ડ મળ્યો હતો. આ ‘પ્યાર જી પ્યાસ’ નવલકથાની નાયિકા, સાચકલા પ્રેમની પ્રાપ્તિની ઝંખનામાં વિભિન્ન પુરુષોના સંપર્કમાં આવે છે. તેની વાસનાની તૃપ્તિ થાય છે, પરંતુ તેની પ્રેમતૃષા તો અતૃપ્ત જ રહી…
વધુ વાંચો >પ્યારેસાહેબ
પ્યારેસાહેબ : અવધના બાદશાહ વાજિદઅલી શાહના એક વંશજ. એમની ગણના આ સદીની શરૂઆતના મહાન ગાયકો – મૌજુદીનખાં, ગૌહરજાન, જાનકીબાઈ વગેરે ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતનાં ખ્યાતનામ ગાયકોમાં થતી હતી. બંગાળ પ્રાંતની એક રિયાસતના રાજા યતીન્દ્રમોહન ટાગોરનો આશ્રય તેમણે સ્વીકાર્યો હતો, જેને પરિણામે ભારતના અગ્રણી સંગીતકારો પાસેથી સંગીતની તાલીમ પ્રાપ્ત કરવાની તક તેમને મળી…
વધુ વાંચો >પ્યાસા (1957)
પ્યાસા (1957) : હિંદી ચલચિત્રોના ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્નરૂપ સર્જન. નિર્માણવર્ષ : 1957; નિર્માણસંસ્થા : ગુરુદત્ત ફિલ્મ્સ; સંવાદ : અબરાર અલવી; ગીતકાર : સાહિર લુધિયાનવી; દિગ્દર્શન : ગુરુદત્ત; છબીકલા : વી. કે. મૂર્તિ; સંગીત : એસ. ડી. બર્મન; મુખ્ય ભૂમિકા : ગુરુદત્ત, વહીદા રહેમાન, માલા સિંહા, જૉની વૉકર, રહેમાન, કુમકુમ, લીલા મિશ્ર,…
વધુ વાંચો >પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146)
પ્યુનિક વિગ્રહો (ઈ. પૂ. 264–146) : પ્રાચીન સમયમાં રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે લડાયેલા વિગ્રહો. ભૂમધ્ય સમુદ્રના વિસ્તારમાં રોમન સત્તાનો ફેલાવો કરવા રોમ અને કાર્થેજ વચ્ચે ત્રણ યુદ્ધો થયાં, તે ‘પ્યુનિક વિગ્રહો’ તરીકે જાણીતાં છે. તે ત્રણેય વિગ્રહોમાં રોમનો વિજય થયો હતો. ફિનિશિયનોએ કાર્થેજ વસાવ્યું હતું. લૅટિન ભાષામાં ફિનિશિયનો માટે ‘પ્યુનિક’…
વધુ વાંચો >પ્યુનીકા
પ્યુનીકા : જુઓ દાડમ
વધુ વાંચો >પ્યુમીસ (pumice)
પ્યુમીસ (pumice) : આછા રાખોડી-શ્વેત રંગનો, જ્વાળામુખીજન્ય, વિશેષ સિલિકાધારક લાવાના ફીણમાંથી બનેલો, વધુ પડતો કોષમય કુદરતી કાચ. ખનિજીય બંધારણની ર્દષ્ટિએ સામાન્ય રીતે તે રહાયોલાઇટને સમકક્ષ, પરંતુ અસંખ્ય કોટરોથી ભરપૂર હોય છે. સંજોગભેદે તે ગઠ્ઠાઓ કે કણિકાને સ્વરૂપે પણ જમાવટ પામતો હોય છે, ક્વચિત્ તે ક્વાર્ટ્ઝ અને ફેલ્સ્પારના સૂક્ષ્મ સ્ફટિકો ધરાવતો…
વધુ વાંચો >પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852)
પ્યૂજિન, ઑગસ્ટસ વેલ્બી નૉર્થમોર (જ. 1812; અ. 1852) : ગૉથિક સ્થાપત્યના હિમાયતી આંગ્લ સ્થપતિ. ઓગણીસમી સદીમાં ખ્રિસ્તી સ્થાપત્યમાંથી તેમણે પ્રશિષ્ટ શૈલીના ગૉથિક સ્થાપત્યને પ્રચલિત કર્યું અને દેવળોના ભવનની યથાર્થ અભિવ્યક્તિ રૂપે તેને રજૂ કર્યું. બ્રિટનના રાષ્ટ્રીય સ્મારકરૂપ ધ ન્યૂ પૅલિસ ઑવ્ વેસ્ટમિન્સ્ટર અથવા હાઉસ ઑવ્ પાર્લમેન્ટ(1836–68)ની સ્થાપત્યરચનામાં સર ચાર્લ્સ બેરીકૃત…
વધુ વાંચો >પ્યોંગયાંગ (Pyongyang)
પ્યોંગયાંગ (Pyongyang) : એશિયા ખંડની પૂર્વમાં આવેલા ઉત્તર કોરિયા દેશનું પાટનગર. તે 39° 01´ ઉ. અ. અને 125° 45´ પૂ. રે. પર દેશના વાયવ્ય ભાગમાં ગીચ વસ્તીવાળા પ્રદેશમાં આવેલું છે. દેશની પશ્ચિમે આવેલા પીળા સમુદ્રના ભાગરૂપ પશ્ચિમ કોરિયા ઉપસાગરના કિનારાથી તે આશરે 48 કિમી.ને અંતરે અંદરના ભૂમિભાગમાં વસેલું છે. તે…
વધુ વાંચો >પ્રકટીકરણ (development)
પ્રકટીકરણ (development) : અર્દશ્ય વસ્તુને પ્રકટ કરીને ર્દશ્યમાન કરવું તે. છબીકલાની દુનિયામાં ફિલ્મ કે કાગળ પર ચિત્ર દેખાય તેમ તેના પર ડાર્કરૂમમાં કરવામાં આવતી રાસાયણિક પ્રક્રિયા માટે પ્રયોજાતા ‘ડેવલપમેન્ટ’નો આ પર્યાય છે. તસવીર ઝડપતી વખતે કૅમેરાની અંદર, પ્રકાશર્દશ્ય ચિત્ર માટેની પૉઝિટિવ ફિલ્મ સિવાયની ફિલ્મ પર અંકિત થયેલ પ્રતિમા પ્રચ્છન્ન અને…
વધુ વાંચો >પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning)
પ્રકલ્પ-આયોજન (project planning) : પ્રયોજના માટેના જુદા જુદા વિકલ્પોને ધ્યાનમાં લઈ ફક્ત એક વિકલ્પને આખરી સ્વરૂપ આપવા માટે પદ્ધતિસરનું વિશ્લેષણ કરી સમયબદ્ધ અમલ કરવાની પદ્ધતિ. આયોજનના ત્રણ ઘટકો છે : (1) યોજનાનો હેતુ, (2) તે માટે જુદા જુદા વિકલ્પોનું વિશ્લેષણ, (3) કોઈ એક વિકલ્પને પસંદ કરી સમયબદ્ધ કરવો. આયોજન-પ્રક્રિયામાં સાધનસામગ્રી,…
વધુ વાંચો >