પ્રદીપ સુરેન્દ્ર દેસાઈ

બાઇસિકલ : હલકા વજનનું, બે પૈડાં અને સ્ટિયરિંગવાળું, વ્યક્તિ વડે સમતુલાપૂર્વક ચલાવાતું યાંત્રિક વાહન. માનવશક્તિમાંથી પ્રણોદન (propulsion) ઉત્પન્ન કરવા માટેનું આ સૌથી વધુ કાર્યક્ષમ યંત્ર છે. બાઇસિકલ ઓગણીસમી સદીની શરૂઆતમાં બની. તે વખતમાં, સંચરણ (transportation) અને રમતગમતમાં તે અગત્યનું સ્થાન ભોગવતી હતી. ઘણા દેશોમાં સાઇકલ રસ્તા ઉપરનું અગત્યનું વાહન છે.…

બેરિંગ : મશીનના ફરતા ભાગો જેવા કે શાફ્ટ, સ્પિન્ડલ, ધરી (ઍક્સલ) કે ચક્ર(વ્હીલ)ને ટેકો આપતી પ્રયુક્તિ (device). કોઈ પણ યંત્રમાં સામાન્ય રીતે, ફરતા ભાગો રહેવાના જ. આવા ફરતા ભાગો ઘસાઈ ન જાય તેમજ ઘર્ષણમાં શક્તિનો વ્યય ઓછો થાય, તે માટે ટેકો આપનાર બેરિંગનું મશીનોમાં ઘણું મહત્ત્વ છે. ફરતો ભાગ શાફ્ટ…

બોલ્ટ : બે અથવા વધારે ભાગોને જોડવા માટે, નટની સાથે વપરાતો યાંત્રિક બંધક. બોલ્ટવાળા સાંધાઓ સરળતાથી જોડી શકાય છે અને છૂટા પાડી શકાય છે. આને કારણે જ બોલ્ટવાળા સાંધાઓ અન્ય પ્રકારના યાંત્રિક બંધકોની સરખામણીમાં વધુ પ્રમાણમાં વપરાય છે. આ પ્રકારના બંધકો સ્ટીલના સાંધાઓના જોડાણમાં વ્યાપક રીતે વપરાય છે. બે પ્લેટોને…

બ્લૉક અને ટૅકલ (block and tackle) : ગરગડી (pulley) બ્લૉક પર દોરડું (rope) વીંટીને ભાર ઊંચકવાની રીત. આ રીતમાં યાંત્રિક ફાયદો મળે છે. ઓછું બળ આપીને ભારે વજન ઊંચકી શકાય છે. ગરગડી અને દોરડાની વ્યવસ્થાને માટે ‘બ્લૉક અને ટૅકલ’ અથવા ‘ટૅકલ’ નામ પ્રયોજાય છે. આ પદ્ધતિમાં દોરડું અથવા અન્ય નમ્ય…

માલની હેરફેર (material handling) : કોઈ પણ પ્રકારના માલને તેની જરૂરિયાત પ્રમાણેની જગ્યાએ લઈ જવો તે. વસ્તુઓના ઉત્પાદનમાં કે બાંધકામકાર્યોમાં માલની હેરફેર, માલનું પરિવહન તે એક મહત્વની ક્રિયા બની રહે છે; દા.ત., રસ્તા, પુલ કે મકાનો બાંધવામાં વપરાતાં રેતી, સિમેન્ટ, પથ્થર, ઈંટો, લાકડું, લોખંડના સળિયા જેવા કાચા માલને જ્યાં બાંધકામ…