વનસ્પતિશાસ્ત્ર
શંકુદ્રુમ (conifers)
શંકુદ્રુમ (conifers) : અનાવૃત્ત બીજધારીના કૉનિફરેલ્સ અને ટેક્સેલ્સ ગોત્રની શંકુ આકારની બહુવર્ષાયુ વૃક્ષ કે ક્ષુપસ્વરૂપ વનસ્પતિઓ. શંકુદ્રુમનું અસ્તિત્વ ઉપરિક અંગારયુગથી પ્રારંભી – મહાસરટ અને ખટીયુગમાં ઘનિષ્ઠ સ્વરૂપે વિકસી હતી; પરંતુ મધ્યકલ્પ કાળમાં તેની સંખ્યામાં ક્રમશ: ઘટાડો થવા લાગ્યો; કારણ કે આવૃત બીજધારીઓ (angiosperms) વચ્ચે તીવ્ર સંઘર્ષ થયો અને આવૃત બીજધારીઓનો…
વધુ વાંચો >શંખપુષ્પી (શંખાવલી)
શંખપુષ્પી (શંખાવલી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કન્વૉલ્વ્યુલેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Evolvulus alsinoides Linn. (સં. શંખપુષ્પી, વિષ્ણુકાંતા; મ. શંખાહુલી; હિં. કૌડીઆલી, શંખાહુલી; બં. ડાનકુની; ક. કડવલમર) છે. તે એક બહુવર્ષાયુ, રોમિલ, જમીન પર પથરાતી શાખાઓવાળી કે ઉપોન્નત (suberect) શાકીય વનસ્પતિ છે. તેની શાખાઓ કાષ્ઠમય નાના મૂલવૃન્ત (rootstock) પરથી…
વધુ વાંચો >શાકભાજીના પાકો
શાકભાજીના પાકો : શાકભાજી તરીકે ઉપયોગમાં લેવાતી વનસ્પતિઓના પાકો. ભારતમાં દિનપ્રતિદિન શાકભાજીની જરૂરિયાત વધતાં તેનું વાવેતર લગભગ 60 લાખ હેક્ટરમાં થવા જાય છે; જેમાંથી લગભગ 750 લાખ ટન ઉત્પાદન મળે છે. આ ઉત્પાદનમાંથી દરેક વ્યક્તિને દરરોજ 150 ગ્રામ જેટલી શાકભાજી મળી રહે છે; જ્યારે સંતુલિત આહાર માટે દરરોજ વ્યક્તિદીઠ 285…
વધુ વાંચો >શિખાચક્રણ (nutation)
શિખાચક્રણ (nutation) : સ્થાયી વનસ્પતિઓનાં અંગોમાં અસમાન વૃદ્ધિને કારણે થતું વળાંકમય હલનચલન. આવું હલનચલન સ્વયંપ્રેરિત (autonomous) હોય છે. સહેજ ચપટું પ્રકાંડ ધરાવતી વનસ્પતિઓ(twinning plants)ની અગ્રકલિકા એક સમયે અક્ષની એક બાજુએ બાકીના ભાગ કરતાં વધારે પડતી વૃદ્ધિ દાખવે છે અને થોડાક સમય પછી તેની વિરુદ્ધની બાજુએ વધારે પ્રમાણમાં વૃદ્ધિ સાધતાં પ્રરોહાગ્ર…
વધુ વાંચો >શિંગોડાં (ફળ)
શિંગોડાં (ફળ) : આયુર્વેદ અનુસાર ઉપયોગી ફળ. તેનાં વિવિધ ભાષાઓમાં નામ આ પ્રમાણે છે : સં. शृंगाहक, जलफल; હિં सिघाड़ा; મ. શિંગાડા; ક. शिंगाडे; ફા. सुरंजान; અં. Water chest nut; બં. ચ્દત્ર્હ્યઝ્; તે. ચ્દજ્રઇંદ્ધઈંક્કન્ઇંદ્ર; લે. Trapa Bispinosa, Trapa natans Linn.; અં. Caltrops. શિંગોડાં તળાવમાં થતાં ફળ છે. પાણીમાં તેના લાંબા…
વધુ વાંચો >શીમળો
શીમળો : દ્વિદળી વર્ગના બૉમ્બેકેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Salmalia malabarica (DC.) Schott & Endl. Bombax ceiba Linn. syn. B. malabaricum DC; Gossampinus malabarica (DC.) Merr. (સં. શાલ્મલી, મ. સાવરી; હિં. સેમલ; બં. સિમુલ; ક. વુરલ એલન, યવલત દમર, યેલવડા; તે. રૂગચેટુ, બુરુંગા; તા. ઇલાવુ, શાનમલી; મલ. મલ્લિલંબુ;…
વધુ વાંચો >શૂર્પણખા
શૂર્પણખા : એકદળી વર્ગમાં આવેલા એરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Monstera deliciosa Liebm. syn. Philodendron pertusum Kunth & Bouche છે. તે સદાહરિત આરોહી જાતિ છે અને વેસ્ટ ઇંડિઝ અને ઉષ્ણકટિબંધીય અમેરિકાની મૂલનિવાસી છે. શોભન પર્ણસમૂહ અને 25.0 સેમી. સુધીની લંબાઈ ધરાવતાં ખાદ્ય ફળો માટે તેનો ભારતમાં પ્રવેશ કરાવવામાં…
વધુ વાંચો >શેતૂર
શેતૂર : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મોરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Morus alba Linn. (સં. પૂર્ય, તૂત; હિં. સહતૂત, તૂત; મ. તૂત; બં. તૂત; તે. રેશ્મે ચેટ્ટુ, પિપલીપન્ડુ ચેટ્ટુ; ત. મુસુકેટ્ટે, કામ્બલી ચેડી; ક. હિપ્નેરલ, અં. વ્હાઇટ મલબેરી) છે. તે એકગૃહી (monoecious) કે કેટલીક વાર દ્વિગૃહી (dioecious) ક્ષુપ કે…
વધુ વાંચો >શેરડી
શેરડી એકદળી વર્ગમાં આવેલા પોએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Saccharum officinarum Linn. (સં. ઇક્ષુ; હિં. પોંડા, ગન્ના, ઈખ, ઉપ્પ; બં. આક, કુશિર; મ. ઉસ; ક. કબ્બુ; તે. ચિરકુ; તા. કરંબુ; મલા. કરીંબુ; અં. સુગરકેઇન, નોબલકેઇન) છે. તે એક ઊંચું બહુવર્ષાયુ તૃણ છે અને તેનું માત્ર વાવેતર જ થાય…
વધુ વાંચો >શોષણ (absorption)
શોષણ (absorption) : વનસ્પતિ દ્વારા થતી પાણીના શોષણની પ્રક્રિયા. મોટાભાગની વનસ્પતિઓ જમીનમાં મૂળ દ્વારા સ્થાપિત થયેલી હોય છે. જમીનમાં માટીના સૂક્ષ્મકણોની ફરતે પાણી અને નાના નાના વાયુ-અવકાશો આવેલા હોય છે. પાણીમાં કેટલાક ક્ષારો ઓગળેલા હોય છે. ક્ષારો ઓગળવાને પરિણામે માટીના કણોની ફરતે દ્રાવણ બને છે. સામાન્ય પરિસ્થિતિમાં આ દ્રાવણમાં પાણીનું…
વધુ વાંચો >