૯.૦૬
થિયોડોલાઇટથી થ્રી સિસ્ટર્સ
થિયોડોલાઇટ
થિયોડોલાઇટ : ક્ષૈતિજ ખૂણાઓ તેમજ ઊર્ધ્વ ખૂણાઓ માપવા માટેનું સર્વેક્ષણ-ઉપકરણ. માલારેખણ સર્વેક્ષણમાં ક્ષૈતિજ ખૂણાઓ માપવા પડે છે. કોઈ પણ રેખાને લંબાવનાર માટે તેમજ એક જ રેખા ઉપર વિવિધ બિન્દુઓ નક્કી કરવા માટે પણ આ ઉપકરણનો ઉપયોગ થાય છે. આ ઉપરાંત જમીનનો ઢોળાવ તેમજ રસ્તાના વળાંક નક્કી કરવા માટે આ ઉપકરણનો…
વધુ વાંચો >થિયોડોસિયસ
થિયોડોસિયસ (જ. 11 જાન્યુઆરી 347, કાઉક, ગેલેશિયા, સ્પેન; અ. 17 જાન્યુઆરી 395, મેડિયોલેનમ, મિલાન) : પૂર્વ અને પશ્ચિમના રોમન સામ્રાજ્યનો સમ્રાટ. એના લશ્કરી વિજયોને કારણે નહિ પરંતુ એણે ખ્રિસ્તી ધર્મની કરેલી સેવા અને તેના પ્રસારને કારણે એને મહાન ગણવામાં આવ્યો છે. એનો પિતા રોમન સેનાપતિ હતો. ઈ. સ. 368–369 દરમિયાન…
વધુ વાંચો >થિયોફાઇલીન
થિયોફાઇલીન (Theophylline, C7H8N4O2) : મુખ્યત્વે દમના રોગમાં વપરાતું કેન્દ્રીય ચેતાતંત્રને ઉત્તેજિત કરતું ઔષધ. તે મિથાઇલ ઝૅન્થિન જૂથનું સભ્ય છે. મિથાઇલ ઝૅન્થિન જૂથનાં અન્ય અગત્યનાં ઔષધોમાં કૅફિન અને થિયોબ્રોમીનનો સમાવેશ થાય છે. થિયોફાઇલીન સફેદ, કડવા, જલદ્રાવ્ય અને ગંધ વગરના પાઉડર રૂપે મળે છે. તે ચેતાતંત્રને ઉત્તેજિત કરે છે તથા શ્વાસોચ્છવાસની નળીઓના…
વધુ વાંચો >થિયોબાલ્ડ
થિયોબાલ્ડ (જ. આશરે ઈ. સ. 1090, બેક, નૉર્મન્ડી; અ. 18 એપ્રિલ 1161) : ઇંગ્લૅન્ડના મહત્વના ધર્મસ્થાન કૅન્ટરબરીના આર્કબિશપ. એમની કારકિર્દીનો પ્રારંભ નૉર્મન્ડીમાં બેકના મઠમાં દાખલ થતાં થયો હતો. 1127માં તેઓ મઠના ઉપમહંત બન્યા અને 1136માં ઍબટના સ્થાને પહોંચ્યા. 1138માં કૅન્ટરબરીના ખ્રિસ્તી ધર્માચાર્ય – આર્કબિશપ તરીકે પસંદગી પામ્યા. એમનું ઘર લઘુ…
વધુ વાંચો >થિયોબ્રોમીન
થિયોબ્રોમીન (Theobromine અથવા B, 7 – Dimethylxanthine) : પાકાં, સૂકવેલાં થિયોબ્રોમા કેકાઓનાં બીજમાંથી મેળવવામાં આવતું આલ્કલૉઇડ. કોકો તથા ચૉકલેટ ઉદ્યોગમાંથી મળતી અવશિષ્ટ (waste) નીપજનું નિષ્કર્ષણ કરીને પણ તે કોઈ વાર મેળવવામાં આવે છે. સંશ્લેષણ દ્વારા પણ તે બનાવાય છે. થિયોબ્રોમીન કૅફિનને મળતું સંયોજન છે. ચામાંથી પણ તે મળે છે. તેને…
વધુ વાંચો >થિયોરેલ, એક્સેલ હ્યૂગો ટિયોડોર
થિયોરેલ, એક્સેલ હ્યૂગો ટિયોડોર (જ. 6 જુલાઈ 1903, લિન્કોપિંગ, સ્વીડન; અ. 18 ઑગસ્ટ 1982) : જર્મન તબીબ અને શરીરક્રિયાવિદ. શરીરક્રિયાવિદ્યા માટે 1955નો નોબેલ પુરસ્કાર તેમને મળ્યો હતો. તેમણે ઉત્સેચકો(enzymes)ના ઑક્સિડેશનની ક્રિયા અને તેના પ્રકાર અંગે સંશોધન કર્યું હતું. તેમણે 1930માં કૅરોલીન ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં મેડિસિન વિભાગમાં એમ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી હતી. પછી ઉપ્સાલા…
વધુ વાંચો >થિયૉસૉફિકલ સોસાયટી
થિયૉસૉફિકલ સોસાયટી : બ્રહ્મવિદ્યાનો પ્રચાર કરતી આંતર-રાષ્ટ્રીય સંસ્થા. ‘થિયોસ’ અને ‘સોફીઆ’ એવા બે ગ્રીક શબ્દોના અર્થ છે દૈવી પ્રજ્ઞા કે બ્રહ્મવિદ્યા. થિયૉસૉફિકલ સોસાયટીની સ્થાપના 17 નવેમ્બર, 1875ના રોજ અમેરિકાના ન્યૂયૉર્કમાં રશિયન બાનુ શ્રીમતી હેલેના પેટ્રોવ્ના બ્લેવેટ્સ્કી(1831–91)એ તથા અમેરિકાના પત્રકાર ર્ક્ધાલ હેન્રી સ્ટીલ ઑલ્કોટે (1832–1907) કરી હતી. રૂઢિચુસ્તતા, વહેમ, ધાર્મિક બદ્ધમતો,…
વધુ વાંચો >થિલર, મૅક્સ
થિલર, મૅક્સ (જ. 30 જાન્યુઆરી 1899, પ્રિટોરિયા, દક્ષિણ આફ્રિકા; અ. 11 ઑગસ્ટ 1972, ન્યૂ હેવન, કનેક્ટિકટ) : પીતજ્વર (yellow fever) અંગેના સંશોધન માટે 1951નું તબીબી વિદ્યા અને શરીરક્રિયા-શાસ્ત્રનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર તબીબી વિજ્ઞાની. તેઓ દક્ષિણ આફ્રિકાના સંશોધક તબીબ હતા. તેમણે કેપટાઉનની યુનિવર્સિટી તથા સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં અભ્યાસ કર્યો હતો અને લંડનની સેન્ટ…
વધુ વાંચો >થિંફુ
થિંફુ : હિમાલયની તળેટીમાં આવેલા ભુતાન દેશનું પાટનગર તથા તે જ નામ ધરાવતો જિલ્લો. તે થિંબુ નામથી પણ ઓળખાય છે. તે દેશના પશ્ચિમ-મધ્ય વિસ્તારમાં વાગ યુ નદી પર સમુદ્રસપાટીથી 2425 મી. ઊંચાઈ પર વસેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 1620 ચોકિમી. તથા વસ્તી 36,000 (2010) છે. જિલ્લાની વસ્તી આશરે 80,000 (2010)…
વધુ વાંચો >થીબ્ઝ (ઇજિપ્ત)
થીબ્ઝ (ઇજિપ્ત) : પ્રાચીન ઇજિપ્ત અથવા મિસરનું સદીઓ સુધી પાટનગર. ઇજિપ્તમાં રાજાશાહીની શરૂઆત કરનાર મેનિસે એની સ્થાપના કરી હતી. થીબ્ઝ નગર નાઈલ નદીના બંને કાંઠે પથરાયેલું હતું. એમાં લક્સરનો મહેલ અને કર્ણાકનું મંદિર પૂર્વ કાંઠે આવેલાં હતાં. જ્યારે ગુરનાહ અને મેન્ડિનેટ હબુ નામના વિસ્તારો પશ્ચિમ કાંઠે આવેલા હતા. ઈ. સ.…
વધુ વાંચો >થીબ્ઝ (ગ્રીસ)
થીબ્ઝ (ગ્રીસ) : ભૌગોલિક સ્થાન : 38° 21’ ઉ અ. અને 23° 19’ પૂ. રે.. થીબ્ઝ પ્રાચીન ગ્રીસના મધ્ય ભાગમાં આવેલ બોએશિયા વિસ્તારનું એક મહત્વનું નગર હતું. તે ઍથેન્સથી ઉત્તરમાં 48 કિમી. દૂર આવેલું હતું. એ બોએશિયન લીગનું અગ્રણી રાજ્ય હતું. દંતકથા પ્રમાણે ફીનિશિયાના રાજા કેડમસે એની સ્થાપના કરી હતી.…
વધુ વાંચો >થુપરામ દાગબા (શ્રીલંકા)
થુપરામ દાગબા (શ્રીલંકા) : શ્રીલંકામાં સ્તૂપને દાગબા તરીકે ઓળખાવામાં આવે છે. શ્રીલંકાના અનુરાધાપુર પાસે આવેલ ઈ. સ. પૂ. ત્રીજી સદીમાં બનાવાયેલ દાગબા પ્રસિદ્ધ છે. સમ્રાટ અશોકના શાસનકાળ બાદ બૌદ્ધ સ્થાપત્યમાં મુખ્યત્વે ત્રણ પ્રકાર વિકસ્યા : ચૈત્ય તરીકે ઓળખાતા સભાખંડ, ભિખ્ખુઓના સમૂહ-આવાસ માટેના વિહાર તથા બુદ્ધના સ્મરણાર્થે બનાવાયેલ સ્તૂપ. સ્તૂપને શ્રીલંકાની…
વધુ વાંચો >થુમ્બા રૉકેટમથક
થુમ્બા રૉકેટમથક (Thumba Rocket Station) : દક્ષિણ ભારતના પશ્ચિમ કિનારે ત્રિવેન્દ્રમ નજીક થુમ્બા ગામ પાસે આવેલું ઇસરોનું પરિજ્ઞાપી (sounding) રૉકેટ-પ્રક્ષેપન મથક, જે થુમ્બા વિષુવવૃત્તીય રૉકેટ પ્રક્ષેપનમથક (Thumba Equatorial Rocket Launching Station – TERLS) નામથી ઓળખાય છે. 1963માં આ રૉકેટમથકની સ્થાપના સાથે ભારતના અંતરિક્ષ-કાર્યક્રમની શરૂઆત થઈ હતી. થુમ્બા રૉકેટમથકની સ્થાપના માટે…
વધુ વાંચો >થુલિયમ
થુલિયમ (Thulium) : આવર્ત્તકોષ્ટક(periodic table)ના ત્રીજા (અગાઉ III A) સમૂહમાં આવેલ લેન્થેનાઇડ(lenthanide)શ્રેણી અથવા લેન્થેનૉઇડ્ઝ(lenthanoids)માંના વિરલ મૃદા (rare earth) તત્વો પૈકીનું એક ધાત્વીય તત્વ. સંજ્ઞા Tm. 1879માં પર ટી. ક્લીવ (Per T, Cleve) નામના વૈજ્ઞાનિકે આ તત્વ શોધેલું. લૅટિન શબ્દ ‘Thule’ (most northerly land) પરથી આ તત્વને ‘થુલિયમ’નામ આપવામાં આવ્યું છે.…
વધુ વાંચો >થુલેસ ડેવિડ જે.
થુલેસ, ડેવિડ જે. (Thouless, David J.) (જ. 21 સપ્ટેમ્બર 1934, બેર્સડેન, સ્કૉટલૅન્ડ, યુ.કે. અ. 6 એપ્રિલ 2019 કેમ્બ્રિજ, યુ.કે.) : સાંસ્થિતિક પ્રાવસ્થા સંક્રમણ (topological phase transition) તથા દ્રવ્યની સાંસ્થિતિક પ્રાવસ્થાઓની સૈદ્ધાંતિક શોધ માટે 2016નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. પુરસ્કારનો અર્ધભાગ તેમને તથા અન્ય ભાગ માઇકલ કોસ્ટર્લિટ્ઝ અને ડન્કન હાલ્ડેનને…
વધુ વાંચો >થુસિડિડીઝ
થુસિડિડીઝ (જ. ઈ. સ. પૂ. આશરે 460; અ. ઈ. સ. પૂ. આશરે 399) : પ્રાચીન શ્રેષ્ઠ ગ્રીક ઇતિહાસકારોમાંના એક. ઍથેન્સમાં જન્મેલ આ ઇતિહાસકારનું ઇતિહાસલેખનના કાર્યમાં આગવું પ્રદાન હતું. તેઓ પેરિક્લીઝના સમકાલીન અને હિરૉડોટસ પછીની પેઢીના ગ્રીક ઇતિહાસકાર હતા. થુસિડિડીઝે ખાસ કરીને ઍથેન્સ અને સ્પાર્ટા વચ્ચેનાં યુદ્ધો-(પેલોપોનીશિયન વિગ્રહ : ઈ. સ.…
વધુ વાંચો >થૂટમોસ રાજાઓ
થૂટમોસ રાજાઓ : પ્રાચીન ઇજિપ્તના રાજવીઓ. પ્રાચીન ઇજિપ્તમાં કુલ 31 રાજવંશોએ રાજ્ય કર્યું. તેમાં અઢારમા વંશના પ્રથમ ચાર શાસકો થૂટમોસ રાજાઓ તરીકે ઓળખાય છે. ઇજિપ્તના રાજાઓ ‘ફેરો’ તરીકે ઓળખાતા. ફેરોનો અર્થ ‘મહેલમાં રહેનાર’ થાય છે. થૂટમોસ 1લાએ ઈ. સ. પૂ. 1525થી ઈ. સ. પૂ. 1512 સુધી રાજ્ય કર્યું. તેણે ઉત્તર…
વધુ વાંચો >થૂથી, એન. એ.
થૂથી, એન. એ. : જાણીતા સમાજશાસ્ત્રી અને સંશોધક. પારસી કુટુંબમાં જન્મેલા. તેમણે મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ‘સ્કૂલ ઑવ્ ઇકૉનૉમિક્સ ઍન્ડ સોશિયૉલૉજી’ વિભાગમાં સમાજશાસ્ત્રના રીડર તરીકે 25 વર્ષથી વધુ સમય કામ કર્યું હતું. તેમણે ‘ધી વૈશ્નવઝ ઑવ્ ગુજરાત’ એ વિષય પર મહાનિબંધ તૈયાર કરી ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી 1924માં ડી. ફિલ.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી.…
વધુ વાંચો >થૂલિયો
થૂલિયો (Thrush) : મોંમાં ચાંદાં પર દહીં જેવી સફેદ પોપડી બનાવતો શ્વેતફૂગ(Candida albicans)નો ચેપ. તેનું સૌપ્રથમ વર્ણન 1839માં થયેલું નોંધાયેલું છે. તેની પોપડીને સહેલાઈથી દૂર કરી શકાય છે અને ત્યારે તેની નીચેનું શોથજન્ય (inflammed) ચાંદું જોવા મળે છે. તે શીશી વડે દૂધ લેતાં શિશુઓ અને રોગપ્રતિકારની ખામીવાળી પુખ્ત વ્યક્તિઓમાં જોવા…
વધુ વાંચો >થૅકરે, વિલિયમ મેકપીસ
થૅકરે, વિલિયમ મેકપીસ ( જ. 18 જુલાઈ 1811, કૉલકાતા; અ. 24 ડિસેમ્બર 1863, લંડન) : અંગ્રેજ નવલકથાકાર; ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના અધિકારીના પુત્ર; 1817માં ભારત છોડ્યું; કેમ્બ્રિજમાં અભ્યાસ; આરંભમાં ચિત્રકામમાં રસ, પણ પછી પત્રકારત્વમાં જોડાયા અને જુદાં જુદાં તખલ્લુસો દ્વારા જુદાં જુદાં સામયિકોમાં લેખો પ્રકટ કર્યા, ઠઠ્ઠાચિત્રો આલેખ્યાં. એમણે એમની નવલકથા…
વધુ વાંચો >