૮.૩૧
તુલાથી તૃણાહારી
તુંગુસ્કા ઘટના
તુંગુસ્કા ઘટના (Tunguska event) : 1908ના જૂન મહિનાની 30મી તારીખે સવારે લગભગ 7-40 વાગ્યે (સ્થાનિક સમય) હવામાં થયેલા પ્રચંડ વિસ્ફોટને લીધે રશિયાના મધ્ય સાઈબીરિયા (60° 55´ ઉત્તર, 101° 57´ પૂર્વ)માં પોડકામેન્નાયા તુંગુસ્કા નદીની નજીકનાં આશરે 2,000 ચોકિમી. વિસ્તારમાં ચીડ વૃક્ષોનું વન જમીનદોસ્ત થઈ ગયું તે ઘટના. આ વિસ્ફોટની શક્તિ લગભગ…
વધુ વાંચો >તૂની, અબ્દુલ હુસેન
તૂની, અબ્દુલ હુસેન (જ. 7 એપ્રિલ 1444, તૂન, ઈરાન; અ. આશરે 1489-90) : ફારસી ઇતિહાસ ગ્રંથ ‘મઆસિરે મહમૂદશાહી’ (‘નકે તારીખે મહમૂદશાહી’)ના કર્તા. જન્મસમયે તેમના પિતા બીદરના બહમની વંશના બાદશાહ અલાઉદ્દીન એહમદ બીજાના લશ્કરમાં હતા. તેમણે ઇસ્ફહાનમાં ઈરાનના વિદ્વાન ખ્વાજા જલાલુદ્દીન મુહમ્મદ બિન ઝૈનદ્દીન તરકા પાસે શિક્ષણ લીધું હતું. અબ્દુલ હુસેન…
વધુ વાંચો >તૂર (અહમદ) સેકુ
તૂર (અહમદ) સેકુ (જ. 9 જાન્યુઆરી 1922, ફરનાહ, ગિની; અ. 26 માર્ચ 1984, ક્લીવલૅન્ડ, યુ.એસ.) : ગિનીની સ્વાતંત્ર્ય-ચળવળના આગેવાન અને ગિની પ્રજાસત્તાકના પ્રથમ પ્રમુખ. તેમનો જન્મ મુસ્લિમ ખેડૂતને ત્યાં થયો હતો. ઓગણીસમી સદીને અંતે ગિનીમાં ફ્રેંચ શાસનનો સામનો કરનાર સમોરીના પોતે પ્રપૌત્ર છે એવો તૂરનો દાવો હતો. કોનાક્રી ખાતે ફ્રેંચ…
વધુ વાંચો >તૂરિયાં
તૂરિયાં : દ્વિદળી વર્ગના કૃષ્માણ્ડાદિ (Cucurbitaceae) કુળનો શાકભાજીનો છોડ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Luffa acutangula (linn.) Roxb. (સં. ધારાકોશાતકી; હિં. તોરઈ, તુરૈયા; મ. દોડકી, શીરાળી; બં. ઝિંગા; ક. ધારાવીરે. તે. બીરકાયા તા. પીરકુ, પીરે; મલા. પિચ્ચકં; અં. રિજડ્ ગુઅર્ડ, રિબક્ ગુઅર્ડ) છે. તે ભારતની મૂલનિવાસી જાતિ છે. તે એક વર્ષાયુ, મોટા…
વધુ વાંચો >તૂર્ગનેવ, ઇવાન સર્ગયેવિચ
તૂર્ગનેવ, ઇવાન સર્ગયેવિચ (જ. 9 સપ્ટેમ્બર 1818, ઑરલ પ્રાંત; અ. 3 સપ્ટેમ્બર 1883, બોગુવિલ) : રશિયન સાહિત્યકાર. સેન્ટ પિટર્સબર્ગ તથા બર્લિન યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ કર્યો અને 1841માં રશિયાની મુલકી સેવામાં જોડાયા; પરંતુ 1843માં એ નોકરી છોડીને તેમણે લેખનકારકિર્દી અપનાવી. રશિયાના મહાન પ્રકીર્તિત સાહિત્યકારોમાં તેઓ અનન્ય સ્થાન ધરાવે છે. યુરોપનાં ફ્રાન્સ,…
વધુ વાંચો >તૃણનિયંત્રણ
તૃણનિયંત્રણ : જુઓ, તૃણાપતૃણનાશકો
વધુ વાંચો >તૃણભૂમિ
તૃણભૂમિ (grassland) સ્થળજ નિવસનતંત્રનો એક મુખ્ય વનસ્પતિ-સમૂહ. ભૌતિક અને પર્યાવરણીય પરિબળોના સંયુક્ત આધારે વર્ગીકૃત કરેલા વનસ્પતિ-સમૂહોમાં રણ, ટુંડ્ર અને વનભૂમિ (wood land) ઉપરાંત તૃણભૂમિનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રદેશમાં વૃક્ષોની ગેરહાજરીમાં અથવા દૂર દૂર છૂટાંછવાયાં વૃક્ષોની હાજરીમાં તૃણ અને તૃણાભ (graminoid) વનસ્પતિઓ પ્રભાવી હોય છે. એક વનસ્પતિસમૂહનું બીજા વનસ્પતિસમૂહમાં થતું…
વધુ વાંચો >તૃણમણિ
તૃણમણિ : જુઓ, અંબર
વધુ વાંચો >તૃણાપતૃણનાશકો
તૃણાપતૃણનાશકો (herbicides or weedicides) : અનિચ્છનીય તૃણ-અપતૃણ વનસ્પતિઓનો નાશ કરવા વપરાતાં રસાયણો. વીસમી સદીમાં તૃણાપતૃણનાશકોનો શરૂઆતમાં ખૂબ ધીમો, પરંતુ ત્યારબાદ 1945 પછી 2,4-D (2,4 ડાઇકલોરો ફિનોક્સી એસેટિક ઍસિડ)ના પ્રવેશ બાદ ખૂબ ઝડપથી ઉપયોગ વધતો ગયો છે. તૃણાપતૃણનાશકોની શોધોને લગતી કડીબદ્ધ ઘટનાઓ આ પ્રમાણે છે : (1) ધાન્યના પાકોમાં પહોળાં પર્ણોવાળાં…
વધુ વાંચો >તૃણાહારી
તૃણાહારી (Herbivore) : પોષણ માટે વનસ્પતિ પેશીઓ પર પૂર્ણપણે આધાર રાખનાર પ્રાણી. તૃણાહાર માટેનાં અનુકૂલનોમાં વાગોળનારાં (ruminant) પ્રાણીઓમાં ચતુષ્ખંડ જઠર; કૃન્તકો(rodent)માં સતત વૃદ્ધિ પામતા છેદક દાંત; ઢોર, ઘેટાં-બકરાં, અન્ય પશુઓ અને હાથીમાં ચૂર્ણ કરવા માટે વિશિષ્ટીકરણ પામેલી દાઢ; પાણીની ગોકળગાય અને ચૂષક મુખવાળા બિડાલ–મત્સ્ય (sucker mouthed catfish-Plecostomus)માં રેતન જીભ(rasping–tongue)નો સમાવેશ…
વધુ વાંચો >તુલા
તુલા (balance) : પદાર્થનું વજન કરવા અથવા બે પદાર્થોનાં દ્રવ્યમાન સરખાવવા માટે વપરાતું સાધન. સરખી દાંડીવાળી તુલાનો પ્રથમ ઉપયોગ ઈ. સ. પૂર્વે 5000માં ઇજિપ્તના લોકોએ કરેલો. જૂના વખતની તુલામાં દાંડીની મધ્યમાં આધારબિંદુ (fulcrum) રાખવામાં આવતું જ્યારે બન્ને છેડે પદાર્થ તથા વજન મૂકવા માટેનાં સરખા વજનનાં પલ્લાં દોરીથી લટકાવવામાં આવતાં. જિસસ…
વધુ વાંચો >તુલ્યતા-સિદ્ધાંત
તુલ્યતા-સિદ્ધાંત (equivalence principle) : ગુરુત્વીય ક્ષેત્રમાં બિન-પ્રવેગિત સંદર્ભપ્રણાલી અને બિનગુરુત્વીય ક્ષેત્રમાં પ્રવેગિતપ્રણાલી વચ્ચેનું સામ્ય. દ્રવ્યમાનની વ્યાખ્યા બે પ્રકારે આપી શકાય છે. એક તો ન્યૂટનના ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંત અનુસાર બે બિંદુસમ પદાર્થો વચ્ચે ઉદભવતું ગુરુત્વાકર્ષણનું બળ તેમના દ્રવ્યમાનના સમપ્રમાણમાં અને બે વચ્ચેના અંતરના વર્ગના વ્યસ્ત પ્રમાણમાં હોય છે. આ નિયમમાં આવતું દ્રવ્યમાન…
વધુ વાંચો >તુલ્યભાર
તુલ્યભાર : તત્વ અથવા સંયોજનનું જે વજન પ્રત્યક્ષ અથવા પરોક્ષ રીતે 1.008 ગ્રા. હાઇડ્રોજન અથવા 8.00 ગ્રા. ઑક્સિજન સાથે સંયોજાય તે. કોઈ તત્વને એકથી વધુ સંયોજકતા હોઈ શકે. પરિણામે એકથી વધુ તુલ્યભાર પણ હોઈ શકે. નીચેનાં ઉદાહરણ દ્વારા આ સ્પષ્ટ થશે. 1. એમોનિયા(NH3)માં નાઇટ્રોજનનો 1 પરમાણુ હાઇડ્રોજનના ત્રણ પરમાણુ સાથે…
વધુ વાંચો >તુવરક
તુવરક : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફલેકોર્શિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Hydnocarpus laurifolia (Dennst.) Sleumer syn. H. wightiana Blume. (સં. તુવરક; હિં. ચોલમુગરા; મ. કડુ-કવટા, કટુ-કવથ; અં. જંગલી આમંડ) છે. આ જ કુળની બીજી એક જાતિ Gynocardia odorata R. Br.ને પણ તુવરક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે ભારતમાં પશ્ચિમઘાટ,…
વધુ વાંચો >તુવાલુ
તુવાલુ : પશ્ચિમ-મધ્ય પૅસિફિક મહાસાગરમાં આવેલું પરવાળાના નાના નાના ટાપુઓનું જૂથ. તે આશરે 8° 0´ દ. અ. અને 178° 0´ પૂ. રે. પર તેમજ ઑસ્ટ્રેલિયાથી ઈશાનમાં લગભગ 4000 કિમી.ના અંતરે છે જે આજે ‘તુવાલુ’ નામે એક સ્વતંત્ર દેશ તરીકેનો રાજકીય દરજ્જો ધરાવે છે. ફુનાફુટી તેનું પાટનગર છે. પહેલાં તે એલિસ…
વધુ વાંચો >તુવેર
તુવેર : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી (પેપિલિયોનેસી) કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cajanus cajan (Linn.) Millsp. syn. C. indicus Spreng (સં. અર્વાકી, તુવેરી, તુવરિકા; હિ.બં.મ. અરહાર, તુર, તુવેર, તા. થોવારે; તે. કાદુલુ; ક. તોગારી; મલ. થુવારા; ગુ. તુવેર; અં. રેડ ગ્રામ, પીજિયન પી, કૉંગો પી) છે. તે આફ્રિકાની…
વધુ વાંચો >તુષાસ્ફ
તુષાસ્ફ : સમ્રાટ અશોકના શાસન (ઈ. સ. પૂ. 273–237) દરમિયાન ગિરિનગર પ્રાંતનો સૂબો. રાજા મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામા 1લાના સમયમાં શક વર્ષ 72–73ના (ઈ. સ. 150-51) અરસામાં ગિરનારના સુદર્શન તળાવના લેખમાં તેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. તેને યવનરાજ કહ્યો છે તેથી તે ગ્રીક હોવાનો સંભવ છે. સામાન્ય રીતે આયોનિયન ગ્રીક માટે આ…
વધુ વાંચો >તુષ્ટિગુણ
તુષ્ટિગુણ : માનવજરૂરિયાત સંતોષવાનો વસ્તુ કે સેવામાં રહેલો ગુણ. અહીં એક વાત સ્પષ્ટ કરવી જોઈએ. એક ચીજ તુષ્ટિગુણ ધરાવે એમ કહેવામાં આવે છે ત્યારે તે ઇષ્ટ છે એવું અર્થશાસ્ત્ર સૂચવતું નથી; દા.ત., દારૂ કેટલાક માણસોની જરૂરિયાતને સંતોષે છે એટલે તે તુષ્ટિગુણ ધરાવે છે એમ કહેવાય, પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી…
વધુ વાંચો >તુસાઁ, મારી
તુસાઁ, મારી (જ. 7 ડિસેમ્બર 1761, સ્ટ્રાસબર્ગ, ફ્રાન્સ; અ. 16 એપ્રિલ 1850, લંડન) : લંડન ખાતેના માદામ તુસાઁના મીણનાં પૂતળાંના પ્રખ્યાત મ્યુઝિયમનાં સ્થાપક. એક સ્વિસ સૈનિકનાં પુત્રી. શરૂઆતનું જીવન બર્નમાં અને પછી પૅરિસમાં, જ્યાં તેમના ડૉક્ટર મામા ફિલિપ કર્ટિયસ પાસેથી મીણનાં શિલ્પો બનાવવાની કળા હસ્તગત કરી. 1794માં તેમના મામાના મૃત્યુ…
વધુ વાંચો >તુંગભદ્રા
તુંગભદ્રા : દક્ષિણ ભારતની એક મુખ્ય નદી. કર્ણાટક અને આંધ્રપ્રદેશમાંથી વહેતી 640 કિમી. લાંબી કૃષ્ણા નદીની તે મુખ્ય ઉપનદી છે. કર્ણાટકના ચિકમંગલૂર જિલ્લામાં આવેલ શૃંગેરીની નૈર્ઋત્યમાં આશરે 2.5 કિમી. દૂર પશ્ચિમઘાટમાં આવેલ પુરાણ પ્રસિદ્ધ વરાહુ શિખર (ઊંચાઈ 1400 મી.) પરથી તુંગા અને ભદ્રા એમ બે નદીઓ નીકળે છે. શિમોગા જિલ્લાની…
વધુ વાંચો >