૮.૧૯
ડિફ્થેરિયાથી ડૂબક બખોલ
ડિસ્કવરી ઑવ્ ઇન્ડિયા, ધ
ડિસ્કવરી ઑવ્ ઇન્ડિયા, ધ (1945) : જવાહરલાલ નહેરુએ પોતાની સાંસ્કૃતિક ખોજના સંદર્ભમાં લખેલો પ્રસિદ્ધ અંગ્રેજી ગ્રંથ. 1944ના એપ્રિલથી સપ્ટેમ્બર સુધીના પાંચ મહિના દરમિયાન તેમણે અહમદનગરના કિલ્લાની જેલમાં આ પુસ્તક લખ્યું હતું. અગાઉ તેમણે પુત્રી ઇન્દિરાને લખેલ પત્રો રૂપે ‘ગ્લિમ્પ્સિઝ ઑવ્ વર્લ્ડ હિસ્ટરી’ તથા ‘આત્મકથા’ આપ્યાં હતાં. આ ગ્રંથમાં શરૂઆતનાં બે…
વધુ વાંચો >ડિસ્પ્રોશિયમ
ડિસ્પ્રોશિયમ : આવર્તક કોષ્ટકમાં આવેલ લેન્થેનાઇડ શ્રેણીમાંનું એક વિરલ (દુર્લભ, rare) મૃદા (earth) ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Dy, 1886માં પૉલ લેકોક દ બૉઇસબોડ્રન (Paul Lecoq de Boisbaudran)-એ તેની શોધ કરી હતી. 1906માં ઉરબેને તેનું લગભગ શુદ્ધ સ્વરૂપ સિદ્ધ કર્યું હતું. પરંતુ આ તત્વ મુક્ત અવસ્થામાં સંપૂર્ણ શુદ્ધ સ્વરૂપે મેળવી શકાતું નથી. ગ્રીક…
વધુ વાંચો >ડિંગલ
ડિંગલ : પશ્ચિમી રાજસ્થાની કે મારવાડી સાહિત્ય-સ્વરૂપ. પિંગલને આધારે આ નામ પ્રચલિત થયાનું મનાય છે. જોધપુરના કવિરાજ બાંકીદાસરચિત ‘કુકવિ બત્તિસી’ (A. D. 1815)માં એનો પ્રથમ પ્રયોગ થયેલો નજરે પડે છે. બાંકીદાસ અને એમના વંશજ બુધાજીએ તત્કાલીન મારવાડી ભાષાને ‘ડિંગલ’ નામ આપ્યું છે, ત્યારથી સાહિત્યજગતમાં પણ આ નામ પ્રચલિત થયું છે.…
વધુ વાંચો >ડિંગલનો ઉપસાગર
ડિંગલનો ઉપસાગર : આયર્લૅન્ડ દેશના કેરી પરગણામાં આવેલો ઉપસાગર. દેશના નૈર્ઋત્યના દરિયાકાંઠે આશરે 52° ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત અને 10° પ. રેખાંશવૃત્ત પર આવેલો છે. આયર્લૅન્ડનો આ પહાડી સમુદ્રતટ ભૂતકાળમાં હિમનદીઓના લાંબા સમયના ભારે ધોવાણથી અત્યંત ખાંચાખૂંચીવાળો બનેલો છે અને ઍટલાન્ટિક મહાસાગરના એક ભાગ રૂપે એક ખાંચામાં તેની રચના થઈ છે. ઉપસાગરની…
વધુ વાંચો >ડિંડિગુલ
ડિંડિગુલ : દક્ષિણ ભારતના તમિળનાડુ રાજ્યનું શહેર. તે મદુરાઈ જિલ્લામાં આશરે 10° 11´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત અને 77° 58´ પૂ. રેખાંશવૃત્ત પર આવેલું છે. ‘ટિન્ટુકલ’ શબ્દ પરથી તેનું નામ ઊતરી આવેલું છે. એનો અર્થ ‘ઉઘાડી કે ખુલ્લી ટેકરી’ થાય છે. આ ટેકરી પર વિજયનગર સામ્રાજ્યના સમયગાળા(1336–1565)માં કિલ્લો બંધાયેલો જેનો ઉપયોગ સત્તરમીથી…
વધુ વાંચો >ડિંભ
ડિંભ (larva) : જીવનચક્ર (life cycle) દરમિયાન અમુક પ્રાણીઓમાં ઉદભવતી એક પ્રકારની અપક્વ અવસ્થા (immature stage). આવાં પ્રાણીઓ સીધી રીતે ઈંડાંમાંથી પક્વાવસ્થા પ્રાપ્ત કરવાને બદલે એક કે વધુ અપક્વ અવસ્થામાંથી પસાર થતાં હોય છે. વિવિધ અવસ્થાઓમાંથી પસાર થતાં પ્રાણીઓના આ પ્રક્રમને રૂપાંતરણ (metamorphosis) કહે છે. રૂપાંતરણ દરમિયાન ડિમ્ભાવસ્થા ઉપરાંત કેટલાંક…
વધુ વાંચો >ડી-એન-એ
ડી-એન-એ (DNA) : આનુવંશિક લાક્ષણિકતા સાથે સંકળાયેલ માહિતીનું વહન કરનાર એક જૈવરાસાયણિક પદાર્થ. સસીમકેંદ્રી (eukaryotic) કોષોમાં આવેલા કેંદ્રમાં તે રંગસૂત્રના અગત્યના ઘટક તરીકે આવેલું છે. વધારામાં તે કણાભસૂત્ર (mitochondrion) અને હરિતકણ (chloroplast) જેવી અંગિકાઓમાં પણ જોવા મળે છે. પૅરામિશિયમ અને ગુલબાસ (four o´clock plant) જેવા સજીવોમાં તેનો સમાવેશ કોષાંતર્ગત (cytoplasmic)…
વધુ વાંચો >ડીઓક્લેશિયન થર્મે, રોમ
ડીઓક્લેશિયન થર્મે, રોમ : રોમન સ્થાપત્યશૈલીમાં લોકોપયોગી સ્થાપત્યનો એક પ્રકાર. થર્મે એટલે સ્નાનાગાર, જેમાં સ્નાન ઉપરાંત અનેક જુદી જુદી સગવડોનો સમાવેશ કરાતો. જેમ કે પુસ્તકાલય, સ્વાસ્થ્યને લગતી જુદી જુદી સગવડો, સભાઓ માટે પ્રાંગણ વગેરે. રોમમાં તેના ઉપલબ્ધ અવશેષો પરથી તે સ્થાપત્યનો ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો ગણાયેલ છે. સત્તરમી સદીના સ્થપતિઓએ આનો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >ડીઓગો, લોપ્સ દ સિક્વેરા
ડીઓગો, લોપ્સ દ સિક્વેરા : ગોવાનો પોર્ટુગીઝ વાઇસરૉય – ગવર્નર (1518–1521). તેને લિસ્બનથી ખાસ આદેશ આપવામાં આવ્યો હતો કે તેણે દીવ પર કબજો જમાવી ત્યાં કિલ્લો બાંધવો, કારણ કે દીવ એડન-હોરમઝને ગોવા સુધી સાંકળનાર મહત્વનું સમૃદ્ધ વ્યાપારી કેન્દ્ર હતું. મલિક અયાઝના ગવર્નરપદ હેઠળ 1500થી દીવની સમૃદ્ધિમાં વધારો થયો હતો. મલિક…
વધુ વાંચો >ડીગ
ડીગ : રાજસ્થાનના ભરતપુર જિલ્લાનું વડું વહીવટી મથક તથા પ્રસિદ્ધ ઐતિહાસિક નગર. તે 27° 28´ ઉ. અ. તથા 77° 22´ પૂ. રે. પર આવેલું છે. તેનું પ્રાચીન નામ દીર્ઘ અથવા દીર્ઘપુર હતું. ‘સ્કંદપુરાણ’ તથા ‘ભાગવતમાહાત્મ્ય’ વગેરે ગ્રંથોમાં તેનો ઉલ્લેખ થયો છે. તે ભરતપુરથી 32 કિમી. ઉત્તરે તથા મથુરાથી 35.2 કિમી.…
વધુ વાંચો >ડિફ્થેરિયા
ડિફ્થેરિયા : કોરિનેબૅક્ટેરિયમ ડિફ્થેરી નામના જીવાણુથી થતો ચેપી રોગ. આ જીવાણુની ચેપી અને ઝેરી અસરોને કારણે રોગનાં લક્ષણો ઉદભવે છે. આધુનિક વિજ્ઞાનના વિકાસને કારણે તે આ સદીમાં સૌથી પ્રથમ કાબૂમાં આવેલો રોગ છે અને તેથી તેને કારણે થતા મૃત્યુનું પ્રમાણ ઘણું જ ઘટી ગયેલું છે. નાક, ગળું અને ચામડીમાં ચેપ…
વધુ વાંચો >ડિબેંચર
ડિબેંચર : કરાર દ્વારા કંપનીએ ઉછીનાં લીધેલાં નાણાં/ઊભાં કરેલાં દેવાં અંગે પોતાની મહોર સાથે આપેલો સ્વીકૃતિપત્ર. એમાં દેવાની ચોક્કસ રકમની ચુકવણી ભવિષ્યમાં ચોક્કસ તારીખે થાય ત્યાં સુધી ચોક્કસ દરે વ્યાજની ચુકવણી કરવા અંગેની બાંયધરી આપેલી હોય છે. કંપનીના આ પ્રકારના દેવાની જામીનગીરી તરીકે સામાન્ય રીતે કંપનીની મિલકતો ઉપર તરતો બોજ…
વધુ વાંચો >ડિમેલો, ઍન્થની
ડિમેલો, ઍન્થની (જ. 1900, કરાંચી; અ. 24 મે 1961, નવી દિલ્હી) : ત્રીસ વર્ષ સુધી ભારતીય રમતગમતના ક્ષેત્રે મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવનાર કુશળ આયોજક. ‘ટોની’ના હુલામણા નામે જાણીતા ઍન્થની ડિમેલો પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધના સમયે સિંધના સર્વશ્રેષ્ઠ ખેલાડી હતા. સ્કૂલ અને કૉલેજમાં ક્રિકેટ, ફૂટબૉલ અને હૉકીમાં સુકાનીપદ સંભાળનાર ઍન્થની ડિમેલોએ ખેલકૂદમાં પણ ઘણા…
વધુ વાંચો >ડિરાક, પૉલ એડ્રિએન મૉરિસ
ડિરાક, પૉલ એડ્રિએન મૉરિસ (જ. 8 ઑગસ્ટ 1902, બ્રિસ્ટલ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 21 ઑક્ટોબર 1984, ટાલાહાસી, યુ. એસ.) : પ્રતિકણ- (antiparticle)ની શોધ માટે વૈજ્ઞાનિક શ્રોડિંજરની સાથે 1933નો ભૌતિકશાસ્ત્રનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર ભૌતિકશાસ્ત્રી. તે સ્વિસ પિતા અને અંગ્રેજ માતાનું સંતાન હતા. પ્રારંભિક શિક્ષણ બ્રિસ્ટલમાં મર્ચન્ટ વેન્ચર્સ સ્કૂલમાં લઈને ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે બ્રિસ્ટલ…
વધુ વાંચો >ડિલન, બૉબ – (Bob Dylan)
ડિલન, બૉબ – (Bob Dylan) (જ. 24 મે 1941, દુલૂઠ, મિનેસોટા, યુ.એસ.) : 2016નો સાહિત્ય વિભાગનો નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર અમેરિકાના ગીતકાર, ગાયક, કલાકાર અને લેખક. તેમણે અમેરિકાના લોકસંગીત ઉપરાંત ઈસાઈ અને પૉપ સંગીતમાં સારી નામના મેળવી છે. તેમનાં દાદા-દાદી યુક્રેનથી અમેરિકા આવ્યાં હતાં. તેમના પૂર્વજો તુર્કીના યહૂદી હતા. તેમનાં નાના-નાની…
વધુ વાંચો >ડિવાઇન કૉમેડી, ધ
ડિવાઇન કૉમેડી, ધ : ઇટાલિયન કવિ ડૅન્ટી ઍલિગિરી(1265–1321)નું રચેલું વિશ્વસાહિત્યનું મહાકાવ્ય. 14000 પંક્તિનું આ કાવ્ય નરકલોક, શુદ્ધિલોક અને સ્વર્લોક નામક ત્રણ ખંડ તથા 100 સર્ગમાં વહેંચાયેલું છે. 1300થી 1320 દરમિયાન પોતાના આયુના ઉત્તરાર્ધમાં કવિએ આ કાવ્ય આરંભ્યું અને પૂરું કર્યું. કાવ્યનાયક તરીકે કવિ પોતે હોઈ, કેટલાકને મતે આ પરંપરાગત મહાકાવ્ય…
વધુ વાંચો >ડિવિઝન
ડિવિઝન : જુઓ, સશસ્ત્ર દળ
વધુ વાંચો >ડિવિડન્ડ અને વ્યાજ
ડિવિડન્ડ અને વ્યાજ : કંપનીના શૅરહોલ્ડરને સભ્યપદના વળતર તરીકે કંપનીના નફામાંથી આપવામાં આવતો ભાગ તે લાભાંશ કે ડિવિડન્ડ અને કંપનીએ જાહેર જનતા પાસેથી ઉછીનાં લીધેલાં નાણાં ઉપર વળતર તરીકે આપવી પડતી રકમ તે વ્યાજ. ‘ડિવિડન્ડ’નો કોઈ સ્પષ્ટ અર્થ મળી શકતો નથી. 1956ના કંપનીધારામાં પણ કોઈ જોગવાઈ આ બાબતે નથી. ડિવિડન્ડ…
વધુ વાંચો >ડિસોઝા, સ્ટેફી
ડિસોઝા, સ્ટેફી (જ. 26 ડિસેમ્બર 1936, ગોવા; અ. 11 સપ્ટેમ્બર 1998, જમશેદપુર) : ભારતની 100 મીટર, 200 મીટર અને 400 મીટર દોડની અને હૉકીની આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ મેળવનારી મહિલા ખેલાડી. 1954માં મનિલાના એશિયાઈ રમતોત્સવમાં 4 × 100 મીટર ટપ્પા-દોડ ટીમના એક ખેલાડી તરીકે 49.5 સેકન્ડમાં દોડ પૂરી કરી સુવર્ણચંદ્રક અને 1958માં ટોકિયો…
વધુ વાંચો >ડિસ્કવરર ઉપગ્રહો
ડિસ્કવરર ઉપગ્રહો (Discoverer satellites) : લશ્કરી ઉપયોગ માટેના અમેરિકાના પ્રથમ શ્રેણીના ઉપગ્રહો. 1950ના અંતભાગમાં અમેરિકન વાયુસેના માટે ઉપગ્રહો દ્વારા ઉપયોગી લશ્કરી માહિતી ગુપ્ત રીતે મેળવવા માટે અમેરિકાએ ડિસ્કવરર નામના ઉપગ્રહો બનાવવાનો કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો. એજીના નામના રૉકેટના સૌથી ઉપરના તબક્કાને, કૅમેરા અને ઉચ્ચ વિભેદન-માપ માટેની પ્રકાશીય વ્યવસ્થાથી સુસજ્જ કરીને, તેનો…
વધુ વાંચો >