૮.૦૫
ઝવેરી મનસુખલાલ મગનલાલથી ઝિમેલ જ્યોર્જ
ઝા, ઉમાનાથ
ઝા, ઉમાનાથ (જ. 1923, મધુબની, બિહાર; અ. 2009) : મૈથિલી સાહિત્યકાર. સંસ્કૃત વિદ્વાનોના પરિવારમાં જન્મેલા આ મૈથિલી સર્જકની કૃતિ ‘અતીત’ને 1987ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર મળ્યો હતો. તેમણે દરભંગા તથા પટણામાં અભ્યાસ કર્યો હતો અને પટણા યુનિવર્સિટીમાંથી 1944માં અંગ્રેજીમાં એમ. એ.ની ડિગ્રી મેળવી હતી. તેમણે બિહારની વિવિધ યુનિવર્સિટીઓમાં રીડર…
વધુ વાંચો >ઝાકળ
ઝાકળ : ભૂમિતલની નજીકના ઘાસ, છોડ અને બારીના કાચ જેવા પદાર્થો ઉપર જામતું પાણીનું પાતળું પડ. દિવસે પૃથ્વીની સપાટી સૂર્યનાં કિરણોનું શોષણ કરે છે. આથી તે ગરમ થાય છે. સૂર્યાસ્ત પછી પૃથ્વીની સપાટી ધીમે ધીમે ઠંડી પડે છે. આકાશ વાદળો વિનાનું હોય તો સપાટી જલદી ઠંડી પડે છે અને આકાશ…
વધુ વાંચો >ઝાકિરહુસેન
ઝાકિરહુસેન (જ. 9 માર્ચ 1951, મુંબઈ) : વિખ્યાત તબલાવાદક તથા ભારતીય અને પાશ્ચાત્ય સંગીતના સ્વરકાર. સંગીત પરિવારમાં જન્મ. પાંચ વર્ષની વયેથી પિતા અલ્લારખાં પાસેથી તબલાવાદનની તાલીમ લેવાની શરૂઆત કરી. તબલાવાદનના ક્ષેત્રમાં પિતાએ ખૂબ ખ્યાતિ મેળવી છે અને ‘ભારતરત્ન’ રવિશંકર અને અલીઅકબરખાં જેવા વિશ્વવિખ્યાત વાદકો સાથે તેમણે ભારતમાં અને વિદેશોમાં તબલાની…
વધુ વાંચો >ઝાકિરહુસેન
ઝાકિરહુસેન (જ. 8 ફેબ્રુઆરી 1897, હૈદરાબાદ, સિંધ; અ. 3 મે 1969 નવી દિલ્હી) : ભારતના ત્રીજા રાષ્ટ્રપતિ અને અગ્રણી શિક્ષણશાસ્ત્રી. ઉત્તરપ્રદેશના ફરૂખાબાદ જિલ્લાના કઈમગંજના વતની. પિતા ફિદાહુસેનખાન વકીલાતનો વ્યવસાય કરતા. ઝાકિરહુસેન 9 વરસની વયના હતા ત્યારે પિતાનું અવસાન થયું. ચુસ્ત મુસ્લિમ ધર્મના વાતાવરણવાળી ઇટાવાની ઇસ્લામિયા હાઈસ્કૂલમાં શાળા કક્ષાનો અને અલીગઢની…
વધુ વાંચો >ઝાગ્રોસ પર્વતમાળા
ઝાગ્રોસ પર્વતમાળા : ઈરાનની નૈર્ઋત્યે આવેલી પર્વતશૃંખલાઓ. ભૌગોલિક સ્થાન : 32o 40’ ઉ. અ. અને 47o 00’ પૂ. રે. તેની લંબાઈ આશરે 1100 કિમી. અને પહોળાઈ વધુમાં વધુ 32o કિમી. છે. તે દક્ષિણ અને પૂર્વ તરફ ટર્કી અને આર્મેનિયાની સરહદોની પાર પર્શિયાના અખાત સુધી કમાનના આકારે વિસ્તરે છે. તે પ્રદેશમાં…
વધુ વાંચો >ઝા, તંત્રનાથ
ઝા, તંત્રનાથ (જ. 1909, ધરમપુર, જિ. દરભંગા, બિહાર; અ. 1984) : ખ્યાતનામ મૈથિલી કવિ અને વાર્તાકાર. તેમને તેમના મહાકાવ્ય ‘કૃષ્ણચરિત’ માટે 1979ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી ઍવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો હતો. પટણા કૉલેજમાં અભ્યાસ. અર્થશાસ્ત્રના વિષય સાથે 1933માં તેમણે એમ.એ.ની ડિગ્રી મેળવી હતી. પછી 1934થી 1941 સુધી શિક્ષક તરીકે કામગીરી કર્યા…
વધુ વાંચો >ઝાબુઆ
ઝાબુઆ : મધ્યપ્રદેશનો જિલ્લો અને જિલ્લાનું વહીવટી મથક. સમુદ્રસપાટીથી 428 મી. ઊંચાઈ પરના આ જિલ્લાનો કુલ વિસ્તાર 6782 ચોકિમી. છે. તેની વાયવ્યે રાજસ્થાનની સરહદ, ઈશાન તથા પૂર્વમાં અનુક્રમે રતલામ તથા ધાર જિલ્લાઓ, દક્ષિણે મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય તથા પશ્ચિમે ગુજરાત રાજ્યની સરહદ આવેલાં છે. જિલ્લાની કુલ વસ્તી 10,24,091 (2011) છે. સાક્ષરતાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ઝામર
ઝામર (glaucoma) : આંખમાંના પ્રવાહીના દબાણમાં વધારો થવાથી થતો વિકાર. આંખમાંના પ્રવાહીના દબાણને અંતર્નેત્રીય દાબ (intraocular pressure – IOP) કહે છે. તેને કારણે ર્દષ્ટિપટલ(retina)ને નુકસાન થાય ત્યારે ર્દષ્ટિની તીવ્રતા ઘટે છે અને ક્યારેક અંધાપો આવે છે. ઝામરના વિવિધ પ્રકારોને સારણી 1માં દર્શાવ્યા છે. 40 વર્ષથી વધુ ઉંમરની 1 % વ્યક્તિઓમાં…
વધુ વાંચો >ઝામ્બિયા
ઝામ્બિયા (Zambia) : પૂર્વ મધ્ય આફ્રિકાનું સ્વતંત્ર રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 30´ દ. અ. અને 27° 30´ પૂ. રે.. અગાઉ તે ઉત્તર રોડેશિયા તરીકે ઓળખાતું હતું. ટાંગાનિકા સરોવરથી નામિબિયાની કેપ્રીવી પટ્ટી સુધી વિસ્તરેલા આ દેશના અગ્નિખૂણે ટાન્ઝાનિયા, પશ્ચિમ અને ઉત્તરે કૉંગો પ્રજાસત્તાક, પશ્ચિમે ઍંગોલા, નૈર્ઋત્ય ખૂણે કેપ્રીવી પટ્ટી અને…
વધુ વાંચો >ઝામ્બેઝી
ઝામ્બેઝી : આફ્રિકાની ચોથા નંબરની લાંબી નદી. ભૌગોલિક સ્થાન : 18° 55´ દ. અ. અને 36° 04´ પૂ. રે. લંબાઈ 2655 કિમી. ઝામ્બિયાના વાયવ્ય ખૂણે આવેલા 1460 મી. ઊંચા ઉચ્ચપ્રદેશની કાલેની ટેકરીમાંથી ઉદભવ. સ્રાવક્ષેત્ર 12 કે 13 લાખ ચોકિમી. ઉષ્ણકટિબંધના પ્રદેશમાંથી વહીને અગોલા, ઝામ્બિયા, ઝિમ્બાબ્વે તથા મોઝામ્બિક રાજ્યોમાંથી પસાર થઈને…
વધુ વાંચો >ઝવેરી, મનસુખલાલ મગનલાલ
ઝવેરી, મનસુખલાલ મગનલાલ (જ. 3 ઑક્ટોબર 1907, જામનગર; અ. 27 ઑગસ્ટ 1981, મુંબઈ) : ગુજરાતી કવિ, વિવેચક. પ્રાથમિક-માધ્યમિક શિક્ષણ જામનગરમાં લઈને, ભાવનગરમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવી એમ.એ. થયા હતા. મુંબઈ, રાજકોટ, પોરબંદર અને કૉલકાતાની કૉલેજોમાં ગુજરાતીના અધ્યાપક અને આચાર્ય તરીકે સેવાઓ આપી હતી. મુંબઈ આકાશવાણીમાં વાર્તાલાપ-નિર્માતા પણ હતા. કવિ, વિવેચક, પ્રવાસકથા-લેખક,…
વધુ વાંચો >ઝવેરી, મૂળચંદ આશારામ
ઝવેરી, મૂળચંદ આશારામ (જ. 24 ઑક્ટોબર 1883, ધોળકા; અ. 24 જૂન 1951, અમદાવાદ) : અગ્રણી વ્યાપારી અને સમાજસેવક. માતા : ઇચ્છાબાઈ. પ્રાથમિક શિક્ષણની શરૂઆત ગામઠી શાળામાં કરી. બાળપણમાં જ માતાપિતાનું અવસાન થવાથી ફોઈબા વીજળીબહેનની છત્રછાયા નીચે વડોદરા અને અમદાવાદમાં શાળાકીય શિક્ષણ લીધું. કુટુંબની નબળી આર્થિક પરિસ્થિતિને કારણે અભ્યાસ અધૂરો છોડી…
વધુ વાંચો >ઝવેરી, શાંતિદાસ
ઝવેરી, શાંતિદાસ (જ. 1585 અને 90ની વચ્ચે અમદાવાદ; અ. 1659/60) : મુઘલ બાદશાહોના રાજ્યમાન્ય ઝવેરી તથા શરાફ અને અમદાવાદના પ્રથમ નગરશેઠ, મુત્સદ્દી અને ધર્મપરાયણ જૈન શ્રેષ્ઠી. સિસોદિયા રાજપૂત જાગીરદાર હતા; પરંતુ જૈન ધર્મ અંગીકાર કરનારા પદ્મસિંહના વંશજ અને રાજસ્થાન છોડીને અમદાવાદમાં ઝવેરાતનો ધંધો કરનાર ઓસવાળ વણિક સહસ્રકિરણના પુત્ર. શાંતિદાસને પિતાનો…
વધુ વાંચો >ઝવેરી, શ્વેતા
ઝવેરી, શ્વેતા (જ. 30 સપ્ટેમ્બર 1975, અમદાવાદ) : ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતનાં ગાયિકા તથા હિંદુસ્તાની અને વૈશ્વિક સ્તરના કંઠ્ય સંગીત પર સરખું પ્રભુત્વ ધરાવતાં ભારતીય નારી. પિતા સુબોધભાઈ કાન, નાક, ગળાના રોગોના નિષ્ણાત અને માતા હંસાબહેન અંગ્રેજીનાં પ્રોફેસર તરીકે નિવૃત્ત થયાં. છ વર્ષની કાચી વયે પંડિત વિલાસરાવ ખાંડેકર પાસેથી તેમણે…
વધુ વાંચો >ઝહબી
ઝહબી (જ. 1247; અ. 1348) : અરબી ભાષાના લેખક અને ઇતિહાસકાર. આખું નામ ઝહબી શમ્સુદ્દીન અબુ અબ્દુલ્લા મોહમ્મદ બિન અહમદ. હદીસશાસ્ત્રના અભ્યાસી તરીકે તેમની ગણના થાય છે. તેમણે હદીસો મોઢે કરનાર સંખ્યાબંધ લોકોનાં જીવનચરિત્રો એકત્ર કરીને ‘તઝકિરતુલ-હુફ્ફાઝ’ નામનો ગ્રંથ રચ્યો હતો. તે ચાર ભાગમાં હૈદરાબાદ(આંધ્રપ્રદેશ)માંથી છપાઈને પ્રગટ થયેલ છે. અન્ય…
વધુ વાંચો >ઝહીર અબ્બાસ
ઝહીર અબ્બાસ (જ. 24 જુલાઈ 1947, સિયાલકોટ, પાકિસ્તાન) : પાકિસ્તાનનો ચશ્માંધારી જમોડી બૅટ્સમૅન. સ્લિપના સ્થાનના આ ચબરાક ફિલ્ડરે ઉચ્ચ કક્ષાની, આક્રમક અને છટાદાર બૅટિંગથી ‘એશિયન બ્રૅડમૅન’, ‘રન મશીન’ કે ‘બેવડી સદીના સમ્રાટ’ તરીકે નામના મેળવી. એની આક્રમકતા ખીલે ત્યારે એના ડ્રાઇવ, કટ અને હૂક-સ્ટ્રોક મંત્રમુગ્ધ કરી દેતા. ‘ઝેડ’ના હુલામણા નામથી…
વધુ વાંચો >ઝંડુ ભટ્ટજી
ઝંડુ ભટ્ટજી (જ. 1831; અ. 1898) : આયુર્વેદના ભેખધારી વૈદ્ય. જામનગરના પ્રશ્નોરા નાગર જ્ઞાતિના વિઠ્ઠલ ભટ્ટજીના પુત્ર. 1540માં જામનગર રાજ્ય બન્યું ત્યારથી તેમના કુળના મૂળપુરુષ હાદા વેદાનાં રાજદરબારમાં માન અને સ્થાન હતાં. પિતા વિઠ્ઠલ ભટ્ટ જામનગરના મહારાજા રણમલ જામના રાજવૈદ્ય હતા. તેમનામાં રોગનિદાન અને સારવારની અદભુત શક્તિ હતી. ઝંડુ ભટ્ટજીમાં…
વધુ વાંચો >ઝાઇગોમાયસેટિસ
ઝાઇગોમાયસેટિસ : ફૂગના ઝાયગોમાયકોટા વિભાગનો એક વર્ગ. આ વર્ગનું મુખ્ય લક્ષણ જાડી દીવાલ ધરાવતા વિશ્રામી બીજાણુનું નિર્માણ છે. આ બીજાણુને યુગ્મબીજાણુ (zygospore) કહે છે. તેનું સર્જન બે જન્યુધાનીઓ(gametangia)ના સંયોગથી થાય છે. સંકોષીય (coenocytic) મિસિતંતુ (mycelium). અલિંગી પ્રજનન બીજાણુધાનીય બીજાણુ (sporangiospore) દ્વારા અને કશાધારી (flagellate) કોષો તથા તારાકેન્દ્ર (centriole)નો અભાવ –…
વધુ વાંચો >ઝાઇર
ઝાઇર : જુઓ ‘ડેમૉક્રેટિક રિપબ્લિક ઑવ્ ધ કૉંગો’, : ઝાઇર
વધુ વાંચો >ઝાઇલીન
ઝાઇલીન : ડાયમિથાઇલ બેન્ઝિન તરીકે ઓળખાતા ત્રણ સમઘટકીય ઍરોમૅટિક હાઇડ્રોકાર્બનનો સમૂહ. ઝાઇલીન તથા ઈથાઇલબેન્ઝિન, તે દરેકનો અણુભાર 106 તથા સામાન્ય અણુસૂત્ર C8H10 છે. આ સમઘટકોની વિગત નીચેની સારણીમાં દર્શાવી છે : ઝાઇલીન તથા ઈથાઇલબેન્ઝિનના ગુણધર્મો નામ સૂત્ર ઉ. બિં. (°સે) ગ. બિં. (°સે) ઑર્થોઝાઇલીન 1, 2,–C6H4(CH3)2 144.2 –25.2 મેટાઝાઇલીન 1,…
વધુ વાંચો >