૬(૧).૧૧
ખનિજ-સ્ફટિકથી ખંડોબા
ખનિજ-સ્ફટિક
ખનિજ-સ્ફટિક : લીસા, સપાટ ફલકો ધરાવતું અને આંતરિક આણ્વિક રચનાને કારણે અમુક ચોક્કસ પ્રકારના વિશિષ્ટ આકારો ધરાવતું ખનિજ. ‘સ્ફટિક’ શબ્દ ગ્રીક પર્યાય ‘ક્રુસ્ટલોઝ’ અર્થાત્ ‘ચોખ્ખો બરફ’ પરથી બન્યો છે. કુદરતમાં મળતા પારદર્શક ક્વાર્ટ્ઝનો સ્ફટિકીય દેખાવ બરફ જેવો લાગતો હોવાથી આ શબ્દનો ઉપયોગ પ્રથમ વાર ક્વાર્ટ્ઝ માટે થયેલો જે કાળક્રમે બધા…
વધુ વાંચો >ખનિજસ્વરૂપો
ખનિજસ્વરૂપો : સ્ફટિકીકરણ દરમિયાન અનુકૂળ સંજોગો મળે તો કુદરતી ખનિજ, સ્ફટિકનું જે ચોક્કસ ભૌમિતિક સ્વરૂપ ધારણ કરે છે તે. ખનિજને ઓળખવામાં તેનો ઉપયોગ થાય છે. ખનિજ-સ્ફટિકના સ્વરૂપને સામાન્ય રીતે નીચેના મુદ્દાઓ દ્વારા વર્ણવી શકાય : પૂર્ણ સ્ફટિકમયતા : વિકસિત સ્ફટિકરચના ધરાવતાં ખનિજોને પૂર્ણ સ્ફટિકમય ખનિજો કહે છે; દા.ત., કુદરતમાં મળી…
વધુ વાંચો >ખનિજીય ઝરા
ખનિજીય ઝરા : પૂરતા પ્રમાણમાં ખનિજદ્રવ્ય ધરાવતા વિશિષ્ટ સ્વાદવાળા પાણીના ઝરા. આ પ્રકારના ઝરા ખૂબ જ ઊંડાઈએ જ્યાં ગેડીકરણ પામેલા ખડકો ગરમ બને છે ત્યાં જોવા મળે છે. સક્રિય જ્વાળામુખીવાળા વિસ્તારોમાં કે ભૂસ્તરશાસ્ત્રીય ર્દષ્ટિએ અર્વાચીન જ્વાળામુખી-પ્રક્રિયાવાળા વિસ્તારોમાં આવા ઝરા મોટે ભાગે મળી આવે છે. ખનિજીય ઝરાની ઉત્પત્તિ અંગે સૂચવવામાં આવ્યું…
વધુ વાંચો >ખનિજો
ખનિજો : ખનિજોની પરમાણુરચના : ખનિજોનું વર્ગીકરણ : કુદરતી રીતે બનેલા ચોક્કસ રાસાયણિક બંધારણવાળા તેમજ ચોક્કસ પરમાણુરચનાવાળા અકાર્બનિક પદાર્થો. ખનિજો મર્યાદિત ર્દષ્ટિએ, રાસાયણિક સૂત્રો દ્વારા દર્શાવી શકાય એવા ચોક્કસ બંધારણ સાથેનાં સંયોજનો કે તત્વો છે. ખનિજની વ્યાખ્યાના બીજા ભાગ પરથી ફલિત થાય છે કે ખનિજ માટે ચોક્કસ પરમાણુરચના આવશ્યક બની…
વધુ વાંચો >ખન્ના, કૃષ્ણ
ખન્ના, કૃષ્ણ (જ. 5 જુલાઈ 1925, લ્યાલપુર, પંજાબ) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. લાહોરની ગવર્નમેન્ટ કૉલેજમાં અભ્યાસ કરીને અંગ્રેજી સાહિત્યની સ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કરી. બૅંકમાં ક્લાર્કની નોકરી કરી. ચિત્રકલાની સાધના કરવા 1961માં આ નોકરી છોડી દીધી. રૉકફેલર ફેલોશિપ મળતાં તેઓ 1962માં વૉશિન્ગ્ટન ડી.સી. ગયા અને ત્યાંની અમેરિકન યુનિવર્સિટીમાં ‘આર્ટિસ્ટ ઇન રેસિડેન્સ’…
વધુ વાંચો >ખન્ના, દિનેશ
ખન્ના, દિનેશ ( જ. 4 જાન્યુઆરી 1943, ગુરદાસપુર, પંજાબ) : બૅડમિન્ટનના ભારતના અર્જુન ઍવૉર્ડવિજેતા. જન્મ પંજાબમાં. શિક્ષણ ચંડીગઢમાં. બી.એસસી. થયા બાદ એન્જિનિયરિંગમાં પ્રથમ વર્ગમાં પાસ થઈને ઇન્ડિયન ઑઇલ કૉર્પોરેશનમાં જોડાયા. 1956માં સૌપ્રથમ જુનિયર નૅશનલ બૅડમિન્ટન ચૅમ્પિયનશિપમાં રમ્યા અને તે વખતે તેમની ટીમ રાષ્ટ્રીય વિજેતા બની. 1962માં ઇન્ડિયન સ્ટુડન્ટ્સ ટીમ તરફથી મલયેશિયામાં…
વધુ વાંચો >ખન્ના, બલરાજ
ખન્ના, બલરાજ (જ. 1940, પંજાબ) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. પંજાબ યુનિવર્સિટીમાં અંગ્રેજી સાહિત્યનો અભ્યાસ કરી 1962માં ત્યાંથી અંગ્રેજી સાહિત્યના અનુસ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કરી. ત્યાર બાદ લંડન જઈ રૉયલ કૉલેજમાં ચિત્રકલાનો અભ્યાસ કર્યો. તેમનાં ચિત્રો પરાવાસ્તવવાદી શૈલીમાં ચિત્રિત છે, જેમાં અવકાશમાં તરતા અમીબા જેવા આકારો નજરે પડે છે. આ આકારોમાંથી કેટલાક…
વધુ વાંચો >ખન્ના, રાજેશ
ખન્ના, રાજેશ (જ. 29 ડિસેમ્બર 1942, અમૃતસર; અ. 18 જુલાઈ 2012, મુંબઈ) : ભારતના ચલચિત્રજગતના જાણીતા અભિનેતા અને પૂર્વ સાંસદ. તેમને દત્તક લઈ ઉછેરનાર તેમના પાલક પિતા રેલવેના કૉન્ટ્રેક્ટર હતા. રાજેશનું મૂળ નામ જતિન હતું. તેમના પરિવારે અમૃતસર છોડી મુંબઈ સ્થળાંતર કર્યું અને ત્યાં જ તેમણે શાળા અને કૉલેજનો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >ખન્ના, વિનોદ
ખન્ના, વિનોદ (જ. 6 ઑક્ટોબર 1946, પેશાવર, બ્રિટીશ ઇન્ડિયા; અ. 27 એપ્રિલ 2017, મુંબઈ) : હિંદી ચલચિત્રોના લોકપ્રિય અભિનેતા, નિર્માતા, સક્રિય રાજકારણી અને સાંસદ. ભારતના ભાગલા પડ્યા પછી ખન્ના પરિવારે પેશાવરથી અમૃતસર સ્થળાંતર કર્યું અને ત્યાર બાદ તે પરિવાર લુધિયાનામાં સ્થિર થયો. તેમણે દેવલાલી (મહારાષ્ટ્ર) ખાતેની બાર્ન સ્કૂલમાં શાળાકીય શિક્ષણ…
વધુ વાંચો >ખન્સા
ખન્સા (આશરે ઈ. સ. 585; અ. આશરે 645 અથવા 646) : મરસિયા લખનાર પ્રતિભાવંત આરબ કવયિત્રી. ખરું નામ તુમાદિર બિન્ત અમ્ર બિન અલ શરીદ, સુલયમી. ખન્સાના પિતા ખ્યાતનામ અને ધનવાન હતા. ખન્સાની જન્મતારીખ વિશે કહેવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ તેના પુત્ર અબૂ શજારા અબ્દુલ્લાએ ઈ. સ. 634માં ધર્મભ્રષ્ટતામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવેલો…
વધુ વાંચો >ખર્ચ
ખર્ચ : ઇચ્છિત હેતુની પરિપૂર્તિ માટે વિનિયોગ કે વ્યય દ્વારા વપરાયેલું નાણું. આવકની જેમ ખર્ચ એ પણ એક આર્થિક સંકલ્પના છે. આવક અને ખર્ચ પરસ્પરાવલંબી છે. ખાનગી અને જાહેર વિત્તવ્યવસ્થામાં મૂળભૂત તફાવત એ છે કે ખાનગી વિત્તવ્યવસ્થામાં વાસ્તવિક અથવા અપેક્ષિત આવકની મર્યાદામાં રહીને ખર્ચની જોગવાઈ કરવી પડે છે; એટલે કે,…
વધુ વાંચો >ખર્ચનું મૂડીકરણ
ખર્ચનું મૂડીકરણ : મહેસૂલી ખર્ચને હિસાબી ચોપડામાં મૂડીખર્ચ તરીકે દર્શાવવાની પ્રક્રિયા. ધંધાની કમાવાની શક્તિ ટકાવી રાખવા માટે અથવા ધંધાની મિલકતને કાર્યક્ષમ સ્થિતિમાં રાખવા માટે વારંવાર કરવો પડતો ખર્ચ મહેસૂલી કે ચાલુ ખર્ચ કહેવાય છે અને હિસાબોની નોંધ રાખવામાં તેને લગતા ખાતાની બાકીને નફાનુકસાન અથવા ઊપજખર્ચ ખાતે લઈ જઈને મહેસૂલી ખર્ચખાતું…
વધુ વાંચો >ખર્ચવેરો
ખર્ચવેરો (expenditure tax) : સામાન્ય રીતે નિર્ધારિત મર્યાદા કરતાં વધુ વપરાશી ખર્ચ પર આકારવામાં આવતો પ્રત્યક્ષ કર. તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ બિનજરૂરી તથા ઊડીને આંખે વળગે તેવો (conspicuous) વપરાશી ખર્ચ પર કાપ મૂકવાનો અને તે દ્વારા બચત અને ઉત્પાદકીય મૂડીરોકાણને પ્રોત્સાહિત કરવાનો હોય છે. લગભગ ત્રણ શતક પહેલાં સર્વપ્રથમ હૉબ્ઝ નામના…
વધુ વાંચો >ખલજી વંશ
ખલજી વંશ : ઈ.સ. 1290માં જલાલુદ્દીન ફિરોજશાહે દિલ્હીમાં સ્થાપેલો વંશ. ખલજી લોકો હેલમંડ નદીના બંને કાંઠે વસતા હતા. મધ્ય એશિયામાંથી તેમને મૉંગલોના આક્રમણને કારણે સ્થળાંતર કરીને અફઘાનિસ્તાનમાં ખલ્જ પ્રદેશમાં વસવું પડ્યું હતું. આથી તેમનો વંશ ખલજી વંશ કહેવાયો. તેઓ મૂળ તુર્ક જાતિના હતા પણ અફઘાનિસ્તાનમાંના લાંબા વસવાટને કારણે તેમણે અફઘાન…
વધુ વાંચો >ખલી ધ ગ્રેટ (દિલીપસિંગ રાણા)
ખલી ધ ગ્રેટ (દિલીપસિંગ રાણા) (જ. 25 ઑગસ્ટ 1972, ધિરાણા, હિમાચલ પ્રદેશ) : ભારતના કુસ્તીબાજ. તે હિમાચલ પ્રદેશના ધિરાણા ગામના વતની છે. માતા-પિતા અને સાત ભાઈબહેનોનો પરિવાર. કુટુંબના સભ્યો મજૂરી કરીને ભરણપોષણ કરતા. બે ટંક ખાવાના પણ સાંસા. બે ઓરડાના મકાનમાં નવ જણનો સમાવેશ કરવો પડતો. શિક્ષણ નહિવત્, પણ ખલીની…
વધુ વાંચો >ખલીફ-અલ્-મામુન
ખલીફ-અલ્-મામુન (જ. 14 સપ્ટેમ્બર 786, બગદાદ; અ. 7 ઑગસ્ટ 833, તાર્સસ, તુર્કી) : અરબ સામ્રાજ્યના અબ્બાસી વંશના ખલીફાઓ પૈકીના સાતમા ખલીફ. તેમના પિતા હારૂન-અલ્-રશીદ મહાપરાક્રમી સમ્રાટ હતા; અને તેમનાં પરાક્રમો અને કીર્તિ લોકસાહિત્ય અને દંતકથાઓમાં અમર બન્યાં છે. મામુને બગદાદમાં રહીને ઈ. સ. 786થી મૃત્યુપર્યંત એટલે કે 809 સુધી શાસન…
વધુ વાંચો >ખલીફા
ખલીફા : મુસ્લિમોના ધાર્મિક અને દુન્યવી બાબતોના વડા. મહમ્મદ પયગંબરના 632માં મૃત્યુ બાદ તેમના વારસો તરીકે તેઓ મુસ્લિમ કોમની રાજકીય, દુન્યવી અને ધાર્મિક બાબતો અંગે નિર્ણાયક સત્તા ધરાવતા હતા. પ્રારંભના ખલીફાઓની ચૂંટણી થતી પણ પાછળથી આ પદ વંશપરંપરાગત બની ગયું. તેમને ધાર્મિક બાબતો અંગે અર્થઘટન કરવાની સત્તા ન હતી પણ…
વધુ વાંચો >ખલ્લિકાન (ઇબ્ન)
ખલ્લિકાન (ઇબ્ન) (જ. 22 સપ્ટેમ્બર 1211 ઇરબિલ; અ. 30 ઑક્ટોબર 1282, દમાસ્કસ) : અરબી જીવનચરિત્રકાર અને ઇતિહાસલેખક. તેમનું પૂરું નામ શમ્સુદ્દીન અબુલઅબ્બાસ અહમદ બિન મુહમ્મદ બિન ઇબ્રાહીમ ઇબ્નખલ્લિકાન હતું. હારૂન અર્ રશીદના નામાંકિત વજીર યહ્યા બિન ખાલિદ બર્મકીના તેઓ વંશજ હતા. તેઓ મવસલ શહેર નજીક ઇરબિલમાં જન્મ્યા હતા. એલેપ્પો અને…
વધુ વાંચો >ખલ્લી
ખલ્લી : પગ, પિંડી, જાંઘ કે હાથમાં સ્નાયુની ખેંચ (સંકોચન) પેદા કરી, ગોટલા બાઝી જવાનું દર્દ. આયુર્વેદમાં 80 પ્રકારના ‘વાતવ્યાધિ’ દર્શાવ્યા છે. તે એક સ્નાયુગત વાતવ્યાધિ છે. આ દર્દમાં વાયુદોષ વિકૃત થઈ પેટ, પેઢું, નિતંબ, જાંઘ, પગની પિંડીઓ અને હાથ(બાવડા)માં પ્રસરીને સ્નાયુસંકોચન કરી, કઠિનતા તથા શૂળ પેદા કરે છે. ખાલી…
વધુ વાંચો >ખવાણ
ખવાણ : ભૌતિક તેમજ રાસાયણિક ફેરફારોને કારણે પૃથ્વીની સપાટી પરના ખડકજથ્થાની નરમ થવાની, ભાંગી જવાની અને ખવાઈ જવાની ક્રિયા. પૃથ્વીની સપાટી પર જોવા મળતાં જુદાં જુદાં લક્ષણો વિવિધ પ્રાકૃતિક બળોની ક્રિયાઓને કારણે ઉદભવે છે. પ્રાકૃતિક બળોની સતત અસરથી ભૂપૃષ્ઠમાં મુખ્યત્વે ખવાણ, ઘસારો અને નિક્ષેપક્રિયા દ્વારા ફેરફારો થતા હોય છે. આ…
વધુ વાંચો >