૫.૨૯
કોષચક્રથી કોળું
કોષચક્ર
કોષચક્ર : કોષોનું જીવનચક્ર. કોષના જીવનના મહત્વના તબક્કાઓ એટલે તેનો ઉદભવ, તેનું વિભેદન (differentiation), તેનું જીવનકાર્ય, તેનો નાશ અથવા સંખ્યાવૃદ્ધિ માટે તેનું દ્વિભાજન (mitosis) અને આ દ્વિભાજનને અંતે ઉદભવતા નવા કોષોનું પણ જીવન ક્રમશ: આ જ રીતે ચાલે. જનકકોષમાંથી કોષદ્વિભાજન દ્વારા ઉદભવતો કોષ જો સંખ્યાવૃદ્ધિની તાત્કાલિક જરૂર ન હોય તો…
વધુ વાંચો >કોષદીવાલ
કોષદીવાલ (cell wall) : વનસ્પતિકોષોમાં રસસ્તરની બહારની સપાટીએ સ્રાવ દ્વારા ઉત્પન્ન થતું સ્તર. તેને બહિર્કંકાલ (exoskeleton) સાથે સરખાવી શકાય અને તે કોષને યાંત્રિક આધાર આપવાનું અને રક્ષણ કરવાનું કાર્ય કરે છે. વળી અંત:કોષીય (intracellular) પ્રવાહીના આસૃતિદાબ (osmopic pressure) અને કોષમાં થતા પાણીના પ્રવેશ વચ્ચે તે સમતુલા જાળવી રાખે છે. વનસ્પતિકોષોને…
વધુ વાંચો >કોષદ્રવ્યી સમાવિષ્ટો : જુઓ કોષ.
કોષદ્રવ્યી સમાવિષ્ટો : જુઓ કોષ
વધુ વાંચો >કોષ-પૃથક્કારક
કોષ-પૃથક્કારક (cell separator) : લોહીના કોષોને અલગ પાડતું યંત્ર. લોહીના કોષોને તથા પ્રવાહીના ઘટકોને અલગ પાડવાની પ્રક્રિયાને પૃથગ્ભવન (apheresis) કહે છે. તેની મદદથી સારવાર માટે લોહીના અલગ અલગ ઘટકોને જુદા પાડી શકાય છે. તેથી લોહીનો વિશિષ્ટ અને જરૂરી ઘટક આપવાની વ્યવસ્થા થઈ શકે છે. જ્યારે નસમાંથી સીધેસીધું અથવા કોષ-પૃથક્કારકની મદદથી…
વધુ વાંચો >કોષભક્ષિતા
કોષભક્ષિતા : શરીરના વિશિષ્ટ કોષો ચેપકારક સૂક્ષ્મ જીવોને ગળી જઈને મારી નાખે તે ક્રિયા. મેક્ટિકનકોફે આ ક્રિયાનો અભ્યાસ કરીને દર્શાવ્યું છે કે તેમાં મુખ્યત્વે બે પ્રકારના કોષો ભાગ લે છે. જીવાણુ તથા અન્ય બાહ્ય પદાર્થોને ગળી જઈને પોતાના કોષરસમાં પચાવી નાખતા કોષોને સૂક્ષ્મભક્ષી કોષો (microphages) અને મહાભક્ષીકોષો (macrophages) એમ બે…
વધુ વાંચો >કોષરસીય આનુવંશિકતા
કોષરસીય આનુવંશિકતા (cytoplasmic inheritance) : કોષ-રસમાં આવેલાં જનીનતત્વોની અસર હેઠળ ઉદભવતાં વારસાગત લક્ષણો. કોષરસનું આનુવંશિક દ્રવ્ય, જે સ્વપ્રજનન કરી શકે છે તેને પ્લાસ્મૉન (plasmon) કહે છે અને કોષરસીય આનુવંશિકતા એકમોને કોષરસીય જનીનો (plasmagenes) તરીકે ઓળખાવાય છે. કોષરસીય આનુવંશિકતામાં સામાન્યત: માતૃત્વની અસર જોવા મળે છે; કારણ કે પ્રાણીના શુક્રકોષમાં કે વનસ્પતિના…
વધુ વાંચો >કોષવંશ
કોષવંશ (cell line) : એકલ કોષના સંવર્ધનથી બનેલ અને આનુવંશિકતાની ર્દષ્ટિએ સમરૂપ એવા કોષોનો સમૂહ. આવા સમૂહમાં આવેલા બધા કોષોનાં લક્ષણો એકસરખાં હોય છે. જોકે પર્યાવરણની અસર હેઠળ અથવા તો વિકૃતિને લીધે કેટલાક વંશજોમાં ભિન્નતા જોવા મળે છે. એકાદ વ્યક્તિમાં વૃદ્ધિ પામતા અર્બુદ(tumour)ના કોષો એકસરખા હોય છે. દુર્દમ્ય (malignant) અર્બુદના…
વધુ વાંચો >કોષવિદ્યા
કોષવિદ્યા (cytology) (આયુર્વિજ્ઞાન) : કોષના સૂક્ષ્મદર્શીય અભ્યાસ વડે નિદાન કરવાની પદ્ધતિ. જીવશાસ્ત્રમાં કોષો વિશેના અભ્યાસને કોષવિદ્યા કહે છે જ્યારે આયુર્વિજ્ઞાનમાં કોષોના અભ્યાસ દ્વારા કરાતા નિદાનને કોષવિદ્યાલક્ષી નિદાન કહે છે અને તે પદ્ધતિને કોષવિદ્યાલક્ષી તપાસ અથવા કોષવિદ્યા કહે છે. પેપેનિકોલાઉ (Papanicolaou) નામના વૈજ્ઞાનિકે કોષોનો અભ્યાસ કરવાની કસોટી વિકસાવી હતી તેથી તેના…
વધુ વાંચો >કોષવિભાજન
કોષવિભાજન : સજીવ કોષનું બે કોષમાં વિભાજન કરતી જૈવી પ્રક્રિયા. કોષવિભાજનમાં કોષના જનીનદ્રવ્ય (DNA) અને અન્ય ઘટકોનાં વારસાગત લક્ષણો જળવાય તે રીતે ભાગ પાડીને સંતાનકોષો બને છે. બૅક્ટેરિયા જેવા અસીમકેન્દ્રી કે અનાવૃતકેન્દ્રી (prokaryotic) કોષમાં જનીનદ્રવ્ય, માળા જેવા એક ગોળ તંતુરૂપે કોષરસપડને વળગેલું હોય છે. કોષવિકાસ દરમિયાન દ્વિગુણન થવાથી તેમાંથી આબેહૂબ…
વધુ વાંચો >કોષસિદ્ધાંત : જુઓ કોષ.
કોષસિદ્ધાંત : જુઓ કોષ
વધુ વાંચો >કોષ્ઠીય વિકારો
કોષ્ઠીય વિકારો (cystic disorders) : શરીરના અવયવોમાં કોષ્ઠ (cyst) ઉદભવે તેવા વિકારો. મોટા ભાગના કિસ્સામાં જન્મજાત જનીનીય વિકૃતિને કારણે કોષ્ઠ બને છે. કોષ્ઠ એટલે પ્રવાહી ભરેલી પાતળી દીવાલવાળી કોથળી જે કોઈ વાહિની કે નળીમાં ખૂલતી ન હોય. આ કોષ્ઠ થવાને કારણે તેની આસપાસના અવયવની પ્રમુખપેશી (parenchyma) દબાય, જે તેની કાર્યક્ષમતા…
વધુ વાંચો >કોષ્ણવાતાગ્ર
કોષ્ણવાતાગ્ર (warm-airfront) : વાતાવરણના ક્ષોભમંડળ -(troposphere)માંનો કોષ્ણ હવાનો એક વાતાગ્ર. ક્ષોભમંડળમાં કોષ્ણ અને શીતલ વાતસમુચ્ચય(airmass)ના સંસર્ગ વિભાગમાં લગભગ હંમેશાં હવામાનના વિક્ષોભ નજરે પડે છે. સામાન્યત: કોષ્ણ હવા પ્રમાણમાં હલકી હોવાથી શીતલ હવા કરતાં ઉપર ચઢે છે એટલે સંસર્ગ વિસ્તાર (contact zone) ઢળતી સપાટી જેવો હોય છે. આ સપાટી પૃથ્વીતલને જ્યાં…
વધુ વાંચો >કૉસ-બી ઉપગ્રહ
કૉસ-બી ઉપગ્રહ : યુરોપનો આઠમો અને યુરોપિયન અંતરીક્ષ સંસ્થા(ESA)નો પહેલો કૃત્રિમ ઉપગ્રહ. Cosmic Satelliteનું ટૂંકું નામ Cos-B. તે બેલ્જિયમ, ડેનમાર્ક, ફ્રાન્સ, પશ્ચિમ જર્મની, ઇટાલી, સ્પેન અને બ્રિટનના સંયુક્ત પ્રયાસ દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવ્યો હતો. તેની દ્વારા આકાશગંગામાં આવેલાં ગૅમા-કિરણોનું સર્વેક્ષણ અને પલ્સાર તથા ક્વૉસાર જેવા શક્તિશાળી ગૅમા-કિરણી બિંદુસ્રોતોનો અભ્યાસ કરવામાં…
વધુ વાંચો >કોસંબી દામોદર ધર્માનંદ
કોસંબી, દામોદર ધર્માનંદ (જ. 31 જુલાઈ 1907; અ. 29 જૂન 1966, પુણે) : પ્રખ્યાત પ્રાચ્યવિદ્યાપંડિત અને ગણિતજ્ઞ. પ્રા. ધર્માનંદ કોસંબીના પુત્ર. નાનપણમાં જ તે પિતાની સાથે અમેરિકા ગયા અને ત્યાંની હાર્વર્ડ યુનિ.ની પદવી મેળવી (1929). વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં પ્રક્ષેપણશાસ્ત્ર(ballistics)માં રસ પડ્યો અને તેનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. તેમણે ગણિતમાં 1934માં ‘રામાનુજ મેમૉરિયલ…
વધુ વાંચો >કોસંબી ધર્માનંદ
કોસંબી, ધર્માનંદ (જ. 9 ઑક્ટોબર 1876, સાખવાળ; અ. 4 જૂન 1947, સેવાગ્રામ) : બૌદ્ધ ધર્મના પ્રખર અભ્યાસી અને પ્રકાંડ પંડિત. તેમણે સાખવાળમાં મરાઠીનું શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. 1897માં એક મરાઠી માસિકમાં ગૌતમ બુદ્ધ ઉપરનો લેખ વાંચીને બૌદ્ધ ધર્મ વિશે વધારે જાણવાની તેમને ઇચ્છા થઈ. તે માટે સંસ્કૃતનો અભ્યાસ કરવા તેમણે…
વધુ વાંચો >કોસિજિન અલેક્સી નિકોલાયેવિચ
કોસિજિન, અલેક્સી નિકોલાયેવિચ (જ. 20 ફેબ્રુઆરી 1904, સેંટ પિટર્સબર્ગ, રશિયા; અ. 8 ડિસેમ્બર 1980, મોસ્કો) : રશિયાના વડા પ્રધાન (1964–1980). પિતા ખરાદી. 1919માં રેડ આર્મીમાં જોડાયા તથા આંતરવિગ્રહમાં ભાગ લીધો. સામ્યવાદી ક્રાંતિની સફળતા પછી કાપડની મિલમાં કામ કર્યું તથા લેનિનગ્રાડની ટૅક્સટાઇલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં તાલીમ લીધી. 1927માં રશિયાના સામ્યવાદી પક્ષ(CPSUB)માં જોડાયા. લેનિનગ્રાડના…
વધુ વાંચો >કૉસેલ આલ્બ્રેક્ટ
કૉસેલ, આલ્બ્રેક્ટ (જ. 16 સપ્ટેમ્બર 1853, રોઝટોક; અ. 5 જુલાઈ 1927, હાઇડલબર્ગ) : કોષમાંની રાસાયણિક ક્રિયાઓના અભ્યાસ માટે 1910માં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. વેપારી અને પ્રશિયન કૉન્સલના પુત્ર. શરૂઆતમાં કસરતબાજ તરીકેની તાલીમ મેળવી. ત્યાર બાદ સ્ટ્રેસબર્ગ યુનિવર્સિટીમાં તબીબી શિક્ષણ લીધું. તે સમયે શરીરક્રિયાશાસ્ત્રવિદ રસાયણશાસ્ત્રી ઈ. એફ. હોપસાઇલરના પ્રભાવ નીચે આવ્યા.…
વધુ વાંચો >કોસોવો
કોસોવો : યુગોસ્લાવિયાના સર્બિયા રાજ્યમાંથી છૂટું પડેલું નવું રાજ્ય. તે 10,877 ચોકિમી. વિસ્તાર ધરાવે છે. પ્રિસ્ટીના તેની રાજધાની છે. યુગોસ્લાવિયામાં ખેલાયેલ લોહિયાળ સંઘર્ષમાંથી સર્બિયા રચાયું અને સર્બિયાના સમવાયતંત્રમાંથી 1991થી સ્લોવેનિયા, ક્રોએશિયા, મેસેડોનિયા, બોસ્નિયા અને મોન્ટેનેગ્રો રાજ્ય રચાયા બાદ 17 ફેબ્રુઆરી, 2008માં આ કોસોવો રાજ્ય રચાયું. તેમાં મુખ્યત્વે સર્બ અને આલ્બેનિયન…
વધુ વાંચો >કોસ્ટરલિટ્ઝ, જ્હૉન એમ. (Kosterlitz, John M.)
કોસ્ટરલિટ્ઝ, જ્હૉન એમ. (Kosterlitz, John M.) (જ. 22 જૂન 1943, એબરડીન, યુ.કે.) : સાંસ્થિતિક પ્રાવસ્થા સંક્રમણ (topological phase transition) તથા દ્રવ્યની સાંસ્થિતિક પ્રાવસ્થાઓની સૈદ્ધાંતિક શોધ માટે 2016નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. તેમને પુરસ્કારનો એક-ચતુર્થાંશ ભાગ પ્રાપ્ત થયો હતો અને અન્ય ભાગ ડેવિડ થાઉલેસ અને ડન્કન હાલ્ડેનને મળ્યો હતો. કોસ્ટરલિટ્ઝ…
વધુ વાંચો >કોસ્ટરેન્જ
કોસ્ટરેન્જ : ઉત્તર અમેરિકાના પશ્ચિમ કિનારે સાન્ટા બાર્બરા- (કૅલિફૉર્નિયા)ની સમીપથી શરૂ થઈને મેક્સિકો, બાજા, કૅલિફૉર્નિયા, ઑરેગોન, વૉશિંગ્ટન, બ્રિટિશ કોલંબિયા થઈને કેનાઈ દ્વીપકલ્પ (અલાસ્કા) સુધી વિસ્તરેલી પર્વતીય હારમાળા. ભૌગોલિક સ્થાન : 41° 00´ ઉ. અ. અને 123° 00´ પ.રે. તેની પૂર્વમાં કૅલિફૉર્નિયાની ગ્રેટ વૅલી અને ઑરેગોનની વિલમેટ ખીણ આવેલ છે. કૅનેડામાં…
વધુ વાંચો >