૪.૩૦
કાળા પદાર્થનાં વિકિરણોથી કાંસું
કાંડભંગ (fracture) અસ્થિભંગ
કાંડભંગ (fracture) અસ્થિભંગ : આયુર્વેદની પરિભાષામાં શરીરના કોઈ પણ હાડકાનું તૂટવું તે. આયુર્વેદમાં ‘સુશ્રુત સંહિતા’ના નિદાનસ્થાનમાં પંદરમા અધ્યાયમાં ‘કાંડભંગ’ વિશે વિસ્તૃત વર્ણન આપેલ છે. મૂળ ગ્રંથમાં ‘ભંગ’ના બે પ્રકારો બતાવેલા છે – (1) સંધિભંગ (મચકોડ) અને (2) કાંડભંગ (અસ્થિભંગ). ઉપરથી નીચે પડવાથી, ભારે વસ્તુના દબાણમાં આવવાથી, પ્રહાર (માર) થવાથી, હિંસક…
વધુ વાંચો >કાંપ (alluvium)
કાંપ (alluvium) : અર્વાચીન નદીઓની રચનાત્મક ક્રિયા દ્વારા ઉદભવતા જતા કણજન્ય નિક્ષેપો માટે ઉપયોગમાં લેવાતો સામાન્ય પર્યાય. આ પર્યાય હેઠળ નદીતળ, પૂરનાં મેદાનો, મુખત્રિકોણ, સરોવર, પહાડી પ્રદેશોના ઢોળાવના તળેટી વિસ્તારો તેમજ નદીનાળ પ્રદેશોમાં એકત્રિત થતા નિક્ષેપોનો સમાવેશ કરી શકાય. રેતી, માટી અને સિલ્ટ જેવા સૂક્ષ્મ કણોથી બનેલો સ્વચ્છ જળજન્ય નિક્ષેપ…
વધુ વાંચો >કાંપિલ્ય
કાંપિલ્ય : ઉત્તર પ્રદેશમાં ફરૂખાબાદ જિલ્લામાં આવેલું પ્રાચીન નગર. તેનો સર્વપ્રથમ ઉલ્લેખ યજુર્વેદમાં મળે છે. પહેલાં તે ગંગાને કાંઠે વસેલું હતું. હવે એની નીચેના ભાગમાંથી ‘બૂઢી ગંગા’ નામની ધારા વહે છે. એ દક્ષિણ પાંચાલના રાજા દ્રુપદનું પાટનગર હતું. અહીં દ્રૌપદીનો સ્વયંવર થયો હતો. અહીંના એક ઊંચા ટેકરાને દ્રુપદનો કોટ કહે…
વધુ વાંચો >કાંપિલ્યવિહાર
કાંપિલ્યવિહાર : દક્ષિણ ગુજરાત(લાટ)માં આવેલું બૌદ્ધ ધર્મનું કેન્દ્ર. કાંપિલ્યવિહાર કે કાંપિલ્યતીર્થનો રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓ અપરિમિતવર્ષ દંતીદુર્ગના ઈ.સ. 867 તથા ધ્રુવ રાજાના ઈ.સ. 884ના ભૂમિદાનનાં તામ્રપત્રોમાં ઉલ્લેખ મળે છે. સામાન્ય રીતે રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓનાં તામ્રપત્રોમાં બ્રહ્મા, વિષ્ણુ વગેરે દેવોની સ્તુતિ હોય છે તેને બદલે અહીં બુદ્ધની સ્તુતિ છે. આ મહાવિહાર કાંપિલ્ય મુનિએ બંધાવ્યો…
વધુ વાંચો >કાંબળે જી.
કાંબળે, જી. (જ. 23 જુલાઈ 1918, કોલ્હાપુર, મહારાષ્ટ્ર; અ. 21 જુલાઈ 2002, કોલ્હાપુર) : ‘પોસ્ટર પેઇન્ટિંગના બાદશાહ’ના નામથી જાણીતા પોર્ટ્રેટ ચિત્રકાર. આખું નામ ગોપાળ બળવંત કાંબળે. કારમી ગરીબીને લીધે શાળા-કૉલેજનું ઔપચારિક શિક્ષણ તથા ચિત્રકલાનું વિધિસર શિક્ષણ મેળવી શક્યા નહીં, અને માનવંતા ચિત્રકારના માર્ગદર્શનથી પણ તેઓ વંચિત રહેલા. પોતાની પ્રતિભાનું સંમાર્જન…
વધુ વાંચો >કાંશીરામ
કાંશીરામ (જ. 15 માર્ચ 1934, ખાવસપુર, રોપર જિલ્લો, પંજાબ; અ. 8 ઑક્ટોબર 2006, દિલ્હી) : અગ્રિમ રાજકારણી દલિત નેતા, અને બહુજનસમાજ પક્ષ(BSP)ના સ્થાપક. પંજાબી ચમારમાંથી રૈદાસી શીખ બન્યા ત્યારે તેઓ સામાન્ય ભારતીયજન તરીકે સરકારી નોકરી કરતા હતા. ડૉ. આંબેડકર જયંતીની જાહેર રજા નાબૂદ કરવાના મુદ્દે દલિત કર્મચારીઓએ શરૂ કરેલી લડતમાં…
વધુ વાંચો >કાંસકી
કાંસકી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા માલ્વેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Abutilon indicum (Linn) Sweet. (સં. અતિબલા; હિં. કંગઈ, કકહિયા, પેટારી; બં. પેટારી; મ. પેટારી, મુદ્રાવળ, મુદ્રિકા, કાસલી; ગુ. કાંસકી, ડાબલી, પેટારી, અં. કન્ટ્રી મૅલો) છે. તેના સહસભ્યોમાં ગુલખેસ, પારસપીપળો, જાસૂદ, બલા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ભારતમાં તેની 18…
વધુ વાંચો >કાંસિયા
કાંસિયા (blister beetles) : માણસની ચામડી સાથે ઘસાતાં તરત જ પોતાના પગના સાંધામાંથી ઝરતા પ્રવાહી દ્વારા શરીર પર ફોલ્લા ઉપસાવનાર ઢાલપક્ષ (Coleoptera) શ્રેણીના Meliodae કુળના કીટક. પુખ્ત કાંસિયા બાજરી, મકાઈ, જુવાર વગેરેનાં જીંડવાંમાંથી થૂલ ખાઈને જીવે છે, તેથી છોડ પર દાણા બેસતા નથી. કેટલાક કાંસિયા શાકભાજી, કઠોળ અને ગુલાબફૂલ વગેરેને…
વધુ વાંચો >કાળા પદાર્થનાં વિકિરણો
કાળા પદાર્થનાં વિકિરણો (black body radiations) : આપાત થતા સમગ્ર ઉષ્મીય વિકિરણને શોષીને સંપૂર્ણ ઉત્સર્જિત કરનાર અને ભૌતિકશાસ્ત્રમાં કાળા પદાર્થ તરીકે ઓળખાતા પદાર્થ દ્વારા ઉત્સર્જિત થતું ઉષ્મીય વિકિરણ. સંપૂર્ણ કાળા પદાર્થ વડે ઉત્સર્જાતું વિકિરણ, એ કોઈ પણ પદાર્થ વડે તાપમાનને કારણે, તાપમાન પર આધારિત ઉત્સર્જાતા ઉષ્મીય વિકિરણના અભ્યાસના સાર્વત્રિક કિસ્સાનું…
વધુ વાંચો >કાળા માથાવાળી ઇયળ
કાળા માથાવાળી ઇયળ : નાળિયેરી ઉપરાંત ફૅન પામ, બૉટલ પામ, ખજૂરી, ખારેક, ફિશટેલ પામ તેમજ કેળ ઉપર નુકસાન કરતી પામેસી કુળની જીવાત. રોમપક્ષ (lepidoptera) શ્રેણીના ક્રિપ્ટોફેસિડી ફૂદીની આ ઇયળના શરીર ઉપર બદામી રંગનાં ત્રણ ટપકાં હોય છે. તેનું માથું મોટું અને કાળું હોવાથી તે ‘કાળા માથાવાળી ઇયળ’ તરીકે ઓળખાય છે.…
વધુ વાંચો >કાળા બજાર
કાળા બજાર : સરકારે અથવા સરકારના અધિકૃત સત્તામંડળે ચીજવસ્તુની બાંધેલી વેચાણકિંમત કરતાં ગેરકાયદેસર રીતે વધુ કિંમતે થતા વેચાણનું બજાર. ઘણુંખરું સામાન્ય જરૂરિયાતની વસ્તુની અછતમાંથી તે સર્જાય છે. ક્યારેક આવી વસ્તુનો પુરવઠો, એટલે કે તેનો જથ્થો ઓછો હોય અને તેની સરખામણીમાં તેની માગ વધારે હોય ત્યારે અથવા ક્યારેક તેનો પુરવઠો વેચનારાઓ/વેપારીઓ…
વધુ વાંચો >કાળિયાર (Black buck)
કાળિયાર (Black buck) : વર્ગ સસ્તન, શ્રેણી આર્ટિયોર્ડકિટલાના બોવિડે કુળનું antelope cervicapra L. નામે ઓળખાતું હરણને મળતું પ્રાણી. તેનાં શિંગડાં શાખા વગરનાં સીધાં અને વળ ચડ્યા હોય તેવાં હોય છે. પુખ્ત નરનો રંગ કાળો હોવાથી તેને કાળિયાર કહે છે. બચ્ચાંનો રંગ ઉપરની બાજુએથી પીળચટ્ટો રાતો હોય છે. નરની ઉંમર ત્રણ…
વધુ વાંચો >કાળિયો (ચરેરી ચરમી જીરાનો ચરમી)
કાળિયો (ચરેરી, ચરમી, જીરાનો ચરમી) : Alternaria burnsii (Uppal, Patel and Kamat) નામની ફૂગથી થતો રોગ. આ રોગ પાન અને થડ પર તેમજ વ્યાપક પ્રમાણમાં ફૂલ તથા દાણા ઉપર પ્રસરે છે. શરૂઆતમાં આ રોગ સફેદ ડાઘરૂપે દેખાય છે, જે સમય જતાં ભૂખરા રંગનો થઈ જાય છે. આખો છોડ છીંકણી રંગનો…
વધુ વાંચો >કાળીજીરી
કાળીજીરી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍસ્ટરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Centratherum anthelminticum Kuntze syn. Vernonia anthelmintica Willd. (સં. અરણ્યજીરક, તિક્તજીરક; હિં. કાલાજીરા, બનજીરા; મ. કડુકારેળે (જીરે); ક. કાડજીરગે; તા. કટચિરાંગં, તે. અડવીજીલાકરી; મલા. કાલાજીરાક; અં. પરમલ ફ્લાબેન) છે. તેના સહસભ્યોમાં અજગંધા, ગંગોત્રી, ગોરખમુંડી, કલહાર, રાસના, ફૂલવો, સોનાસળિયા વગેરેનો…
વધુ વાંચો >કાળીપાટ
કાળીપાટ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેનિસ્પર્મેસી કુળની એક કાષ્ઠમય વેલ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cyclea arnottii Miers. syn. C. peltata Hook f. (સં. પાઠા; ગુ. કાળીપાટ; અં. કાલે પાટ) છે. તેના સહસભ્યોમાં ગળો, વેવડી, કાકસારી, વેણીવેલ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. Cyclea પ્રજાતિની 28 જેટલી જાતિઓ એશિયાના ઉષ્ણકટિબંધીય પ્રદેશોમાં થાય છે, તે…
વધુ વાંચો >કાળે, રાવજી રામચંદ્ર (રાવબહાદુર)
કાળે, રાવજી રામચંદ્ર (રાવબહાદુર) (જ. 8 ઑગસ્ટ 1868, વિટે, સાતારા જિલ્લો, મહારાષ્ટ્ર; અ. 17 જાન્યુઆરી 1936, સાતારા) : મહારાષ્ટ્રના સંસ્કૃત પંડિત, કાયદાશાસ્ત્રી, સમાજસુધારક, મુંબઈ લેજિસ્લેટિવ કાઉન્સિલના પૂર્વ સભાસદ તથા પુણે ખાતેની ગોખલે ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ પૉલિટિક્સ ઍૅન્ડ ઇકૉનોમિક્સના દાતા અને સંસ્થાપક. મૂળ નામ પુરુષોત્તમ, પરંતુ નાનપણમાં પરિવારમાં તેમને રાવજી, રાવ, રાવબા…
વધુ વાંચો >કાળે, વી. જી.
કાળે, વી. જી. (જ. 1876, સાંગલી, મહારાષ્ટ્ર; અ. 1946) : રાષ્ટ્રવાદી અર્થશાસ્ત્રી. આખું નામ વામન ગોવિંદ કાળે. સાંગલીમાં પ્રાથમિક શિક્ષણ લીધા પછી માધ્યમિક તથા ઉચ્ચશિક્ષણ પુણે ખાતે પૂરું કર્યું. મુંબઈ યુનિવર્સિટીની એમ.એ.(અર્થશાસ્ત્ર)ની પદવી (1905) પ્રાપ્ત કર્યા પછી સતત વીસ વર્ષ સુધી ફર્ગ્યુસન કૉલેજ, પુણે ખાતે અર્થશાસ્ત્ર તથા ઇતિહાસના પ્રાધ્યાપક તરીકે…
વધુ વાંચો >કાળો કોહવારો
કાળો કોહવારો : Xanthomonas campestris (Pammel) Dowson નામના જીવાણુથી થતો રોગ. આ રોગને કારણે પાનની કિનારી પીળી પડી જાય છે અને રોગ V આકારમાં પાનના કેન્દ્ર તરફ આગળ વધે છે. શરૂઆતમાં રોગિષ્ઠ ભાગની નસો બદામી થઈને પાછળથી કાળી પડી જાય છે. પાનમાંથી રોગ પર્ણદંડ અને છેવટે થડમાં પ્રસરી આખા છોડમાં…
વધુ વાંચો >