૪.૨૯
કાશ્મીરી શાલથી કાળપગો
કાશ્મીરી શાલ
કાશ્મીરી શાલ : વિશ્વભરમાં નામના હાંસલ કરી ચૂકેલી કાશ્મીરની વણાટ-કલાના વિશિષ્ટ નમૂનારૂપ ચીજ. ઘણી સદીઓથી કાશ્મીરી શાલ કાશ્મીરનું નામ જગતભરમાં રોશન કરતી આવી છે. એના પોતની કમનીય મુલાયમતા અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારના રંગીન ઊનના વણાટ વડે સર્જાતી નયનરમ્ય ડિઝાઇન-ભાતને કારણે તેનો જોટો દુનિયાભરમાં જડે તેમ નથી. કાશ્મીરની વધુ ઊંચાણવાળી જગાઓ પર…
વધુ વાંચો >કાશ્યપસંહિતા
કાશ્યપસંહિતા : સાંપ્રત ‘વૃદ્ધ જીવકતંત્ર’ નામે પ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત ગ્રંથનું મૂળ નામ. ચરકસંહિતાના પ્રવક્તા જેમ આત્રેય છે અને સુશ્રુતસંહિતાના ઉપદેશક જેમ ધન્વંતરિ છે તેમ ‘કાશ્યપસંહિતા’ના પ્રવક્તા કશ્યપ રહ્યા છે. કશ્યપે કહેલી તે ‘કાશ્યપસંહિતા’. મહર્ષિ કશ્યપનું નામ ‘મરીચિ કશ્યપ’ તરીકે પણ આવે છે. ચરકસંહિતામાં પણ મારીચ કશ્યપનો ઉલ્લેખ છે. ઋચિકપુત્ર જીવકે કાશ્યપતંત્રનો…
વધુ વાંચો >કાષ્ઠ (wood)
કાષ્ઠ (wood) સપુષ્પ, ઉચ્ચવર્ગીય વનસ્પતિઓની છાલની નીચે આવેલ કઠણ અને રેસાયુક્ત પદાર્થ. તે કઠણ થયેલ કોષોમાંથી બને છે. રાસાયણિક બંધારણની ર્દષ્ટિએ કાષ્ઠ એ ‘સેલ્યુલોઝ’, ‘હેમિસેલ્યુલોઝ’ અને કાષ્ઠદ્રવ્ય (lignin) જેવા કાર્બનિક બહુલકો(polymers)નું મિશ્રણ છે. કાષ્ઠનાં બે મુખ્ય કાર્યો : રોપ એટલે કે વૃક્ષને ટેકો આપવાનું અને મૂળ દ્વારા સ્વીકારેલા પાણી અને…
વધુ વાંચો >કાષ્ઠ-આધારિત રસાયણો
કાષ્ઠ-આધારિત રસાયણો : કાષ્ઠમાંથી મેળવવામાં આવતાં રસાયણો. પ્રાચીન સમયમાં કાષ્ઠમાંથી ઘણાં રસાયણો મેળવવામાં આવતાં. કાષ્ઠમાંથી રસાયણો મેળવવાની પ્રાવૈધિક ઉપયોગિતા અને આર્થિક યોગ્યતા વ્યવહારુ માલૂમ પડી છે ત્યાં તે પ્રક્રિયા ચાલુ રાખવામાં આવેલી છે. કાષ્ઠવૃક્ષો(woody plants)માં પ્રકાશ- સંશ્લેષણથી બનેલાં ઘણાં કાર્બનિક સંયોજનો છે. ઘણાં વર્ષો પૂર્વે આ વૃક્ષો જમીનમાં જીવાવશેષ તરીકે…
વધુ વાંચો >કાષ્ઠલતા (lianas)
કાષ્ઠલતા (lianas) : રાક્ષસકાય વેલા. તે પ્રકાંડની અંદર દ્વિતીયક વૃદ્ધિ (secondary growth) થવાથી લચી પડતી આરોહી વનસ્પતિઓ છે. તેમનાં વિવિધ અંગોનાં રૂપાંતરણથી તે ઉપર ચડે છે, જેમ કે આશ્લેષી પ્રકાંડ અગ્રખાખર વેલ(butea superba Roxb)માં, વેરવિખેર પથરાયેલા કંટકો નેતર(calamus rotang Roxb)માં, અસાધારણ મૂળ ટેકોમારિયામાં, પ્રકાંડ તંતુ હાડસાંકળ(Vitis quadrangularis)માં, પર્ણદંડ મોરવેલ(Clematis triloba…
વધુ વાંચો >કાષ્ઠશિલ્પ
કાષ્ઠશિલ્પ : કાષ્ઠમાં કોતરેલું શિલ્પ. સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે પાષાણના શિલ્પીઓએ કાષ્ઠના કારીગરો પાસેથી પાષાણ શિલ્પકળા હસ્તગત કરી. પથ્થરનું કોતરકામ કાષ્ઠના શિલ્પ કરતાં ઘણું મોડું વિકાસ પામ્યું. આ પ્રકારના પ્રાચીન જાણીતા દાખલા ભારતમાં કાર્લા, અજન્તા, નાસિક, મહાબલિપુરમ્ તથા અન્ય સ્થળોએથી મળી આવે છે. તેમાંથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સ્થાપત્યમાં…
વધુ વાંચો >કાસ
કાસ : ખાંસી કે ઉધરસનો રોગ. આયુર્વેદમાં કાસ રોગની ઉત્પત્તિનાં અનેક કારણો આપ્યાં છે. મુખ, નાક, કે ગળામાં ધુમાડાનો તેમજ ધૂળનો પ્રવેશ થવાથી, વાયુ દ્વારા પ્રેરિત આમરસ મુખમાં આવી જવાથી, અતિરુક્ષ શીત – સ્નિગ્ધ – ખાટું – ખારું ભોજન કરવાથી, અધિક વ્યાયામ કરવાથી તેમજ છીંકના વેગો રોકવાથી કાસ ઉત્પન્ન થાય…
વધુ વાંચો >કાસકુઠાર રસ
કાસકુઠાર રસ : આયુર્વેદનું ઔષધ. શુદ્ધ હિંગળોક, કાળાં મરી, શુદ્ધ ગંધક, સૂંઠ, લીંડીપીપર અને શુદ્ધ ટંકણખાર – આ બધી ચીજો સમાન ભાગે લઈ, ખરલ કરી, બારીક ચૂર્ણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. દવા આદુંના રસ સાથે 1થી 2 રતીની માત્રામાં આપવાથી દારુણ સન્નિપાત, વિવિધ પ્રકારની ખાંસી તથા માથાના રોગોમાં લાભ થાય…
વધુ વાંચો >કાસની (ચિકોરી)
કાસની (ચિકોરી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એસ્ટરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cichorium intybus Linn. (ગુ. કાસની, કાશીની, કાસ્ની; અં. ચિકોરી, વાઇલ્ડ એન્ડિવ) છે. તેના સહસભ્યોમાં ભાંગરો, અક્કલગરો, ગોરખમુંડી, સૂર્યમુખી, કસુંબો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તે બહુવર્ષાયુ, 30 સેમી.થી 90 સેમી. ઊંચી, શાકીય વનસ્પતિ છે. તેનું સોટીમૂળ માંસલ અને…
વધુ વાંચો >કાસમભાઈ
કાસમભાઈ (જ. 10 માર્ચ 1906, ઊંબરી, જિ. મહેસાણા; અ. 1969) : ગુજરાતની જૂની રંગભૂમિના નટ અને દિગ્દર્શક. પિતા નથ્થુભાઈ અને માતા રાજબાઈ. ભણતર કેવળ ત્રીજા ધોરણ સુધીનું. 1915માં છ મહિના પગાર વિના નકુભાઈ શાહની ‘શ્રી આર્યનૈતિક નાટક સમાજ’ કંપનીના બાલવૃન્દમાં ગીત ગાવાનું કામ કર્યું; પછી માસિક ત્રણ રૂપિયા પગાર થયો.…
વધુ વાંચો >કાસરવલ્લી, ગિરીશ
કાસરવલ્લી, ગિરીશ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1950, કાસરવલ્લી, કર્ણાટક) : કન્નડ સિનેમાને રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણે નામના અપાવનાર કન્નડ ફિલ્મસર્જક. મૂળ નામ શાજી નિલાકાન્તન કરૂન. ધાર્મિક, સંસ્કારી ખેડૂત પિતાનું એ ત્રીજું સંતાન હતા. ફાર્મસીમાં ઊંડા રસના કારણે 1971માં ફાર્મસીની ડિગ્રી સાથે સ્નાતક થયા. હૈદરાબાદમાં આવેલી ઇન્ડિયન ડ્રગ ઍન્ડ ફાર્માસ્યૂટિકલ કંપનીમાં તાલીમ…
વધુ વાંચો >કાસલ્સ, પાબ્લો
કાસલ્સ, પાબ્લો (જ. 29 ડિસેમ્બર 1876, વેન્ડ્રૅલ, સ્પેન; અ. 22 ઑક્ટોબર 1973, સાન જોન, પુઅર્તો રિકો) : વિશ્વવિખ્યાત ચૅલોવાદક, સ્વરનિયોજક તથા ઑર્કેસ્ટ્રા-સંચાલક. પિયાનોવાદન, ચૅલોવાદન અને સ્વરનિયોજનની તાલીમ લીધા બાદ બાર્સેલોનામાં 1891માં ચૅલોવાદનનો પ્રથમ જાહેર જલસો કર્યો. એ પછી તેઓ મૅડ્રિડ, બ્રુસેલ્સ તથા પૅરિસમાં સંગીતનો વધુ અભ્યાસ કરવા ગયા. પાછા ફરીને…
વધુ વાંચો >કાસાની, મીર સૈયદઅલી
કાસાની, મીર સૈયદઅલી : ગુજરાતનો સલ્તનતકાલનો ઇતિહાસલેખક અને કવિ. એણે ‘તારીખે મુઝફ્ફરશાહી’ નામનું પુસ્તક લખ્યું છે, જેમાં ગુજરાતના સુલતાન મુઝફ્ફરશાહ બીજાના શાસન(1511-1526)નો ઇતિહાસ આલેખ્યો છે. સુલતાન મુઝફ્ફરશાહ બીજાએ 1517માં માળવાનું રાજ્ય માંડુ જીતી લઈને એના સુલતાન મહમૂદ ખલજી બીજાને પાછું સોંપ્યું હતું તેનું વિસ્તૃત વર્ણન એમાં છે. એ આક્રમણમાં એ…
વધુ વાંચો >કાસાબ્લાન્કા પરિષદ
કાસાબ્લાન્કા પરિષદ : બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન બે મિત્ર રાષ્ટ્રોના વડાઓ વચ્ચે યોજાયેલી પરિષદ. તે 14 જાન્યુઆરી 1943થી 24 જાન્યુઆરી 1943 સુધી કાસાબ્લાન્કા ખાતે અમેરિકાના પ્રમુખ ફ્રૅન્કલિન રૂઝવેલ્ટ તથા બ્રિટનના વડાપ્રધાન વિન્સ્ટન ચર્ચિલ વચ્ચે યોજાયેલી હતી. સોવિયેત સંઘ તથા ચીન તેમાં હાજર ન હતાં. પરિષદનો મુખ્ય હેતુ ફ્રાન્સના નેતૃત્વ તથા ભાવિ…
વધુ વાંચો >કાસારગોડ (Kasargod)
કાસારગોડ (Kasargod) : કેરળ રાજ્યના છેક ઉત્તર છેડે આવેલો જિલ્લો, તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક-તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 12o 02’થી 12o 45′ ઉ. અ. અને 74o 52’થી 75o 26′ પૂ. રે. વચ્ચેનો 4,992 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર અને પૂર્વ તરફ કર્ણાટક રાજ્યના જિલ્લા,…
વધુ વાંચો >કાસાવુબુ, જોસેફ
કાસાવુબુ, જોસેફ (જ. 1910, ત્શેલે, પ્રાંત લિયોપોલ્ડવિલે; અ. 24 નવેમ્બર 1969, વેમ્બ) : સ્વાધીન ઝૈર(બેલ્જિયન-કૉંગો, લિયોપોલ્ડવિલે-કૉંગો કિન્સાશા-કાગો)ના પ્રથમ પ્રમુખ. તેમનાં માતા મુકોન્ગો ટોળીનાં હતાં અને પિતા રેલવેના બાંધકામ ખાતામાં કામ કરતા ચીની મજૂર હતા. રોમન કૅથલિક શાળા અને સેમિનરીમાં તેમણે અભ્યાસ કર્યો હતો. પાદરી બનવાને બદલે તેમણે શિક્ષકનો વ્યવસાય સ્વીકાર્યો…
વધુ વાંચો >કાસિન્યસ્કી, ઝિગ્મૂંટ
કાસિન્યસ્કી, ઝિગ્મૂંટ (જ. 19 ફેબ્રુઆરી 1812, પૅરિસ; અ. 23 ફેબ્રુઆરી 1895, પૅરિસ) : પોલૅન્ડના નામી કવિ તથા નાટ્યકાર. આગેવાન ગર્ભશ્રીમંત કુટુંબમાં જન્મ. પ્રારંભમાં કાયદાનો અભ્યાસ કરવા વૉર્સો યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા. ત્યારબાદ 1829માં જિનીવામાં અભ્યાસ શરૂ કર્યો. મોટાભાગની જિંદગી તેમણે વિદેશોમાં ગાળી અને પોતાની કૃતિઓ પોતાના નામોલ્લેખ વગર જ પ્રગટ કરી. રશિયન…
વધુ વાંચો >કાસિમ, અબ્દુલ કરીમ
કાસિમ, અબ્દુલ કરીમ (જ. 21 નવેમ્બર 1914, બગદાદ; અ. 9 ફેબ્રુઆરી 1963, બગદાદ) : ઇરાકમાં 1958ના બળવા દ્વારા રાજાશાહીને પદભ્રષ્ટ કરનાર લશ્કરી અધિકારી અને નવા પ્રજાસત્તાકના પ્રમુખ અને વડાપ્રધાન. તેમણે ઇરાકની લશ્કરી અકાદમીમાં સૈનિક તરીકેની તાલીમ લીધી અને વિવિધ સ્તરે બઢતી મેળવી 1955 સુધીમાં ઉત્તરોત્તર ઊંચા હોદ્દા હાંસલ કર્યા. રાજાશાહીની…
વધુ વાંચો >કાસૂન્દ્રી (કાશિન્દ્રો)
કાસૂન્દ્રી (કાશિન્દ્રો) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સિઝાલ્પિનિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cassia occidentalis Linn. (સં. કાસમર્દ, કાસારી; હિં. કસૌદી, અગૌથ; બં. કાલકસુંદા; મ. કાસવિંદા; ક. એલહુરી, અલવરી; તે. પેડિતાંગેડુ, કસવીંદચેટ્ટુ; મલા. પોન્નાવીર, અં. નિગ્રોકોફી) છે. તેના સહસભ્યોમાં કાચકા, ચિલાર, લિબીદીબી, ગુલમહોર, રામબાવળ, ગરમાળો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તેનું…
વધુ વાંચો >કાસેલા, આલ્ફ્રેદો
કાસેલા, આલ્ફ્રેદો (જ. 25 જુલાઈ 1883, તુરિન, ઇટાલી; અ. 5 માર્ચ 1947, રોમ, ઇટાલી) : આધુનિક ઇટાલિયન સંગીતકાર. પૅરિસ ખાતેની પૅરિસ કૉન્ઝર્વેટરીમાં સંગીત અને સ્વરનિયોજનનો અભ્યાસ કર્યો. ત્યાં પ્રસિદ્ધ ફ્રેંચ સ્વરનિયોજક ફૉરે (Faure) તેમના શિક્ષક હતા. પછી પિયાનોવાદન પણ શીખ્યા. તે પછી થોડો વખત પૅરિસમાં સંગીત-સંચાલક તરીકે કામ કર્યું. 1909થી…
વધુ વાંચો >