૩.૨૨
ઍરિસ્ટૉફનીઝ ઑવ્ બાઇઝેન્ટિયમથી એલિસન રાલ્ફ
એલબ્રુસ પર્વત
એલબ્રુસ પર્વત : યુરોપમાં આવેલો ઊંચામાં ઊંચો પર્વત. તે કૉકેસસ પર્વતમાળાના વાયવ્ય ભાગમાં 5,642 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલો છે. તે જ્યૉર્જિયન પ્રજાસત્તાક(જ્યૉર્જિયા)માં ત્બિલિસીથી વાયવ્યમાં 241 કિમી. દૂર આવેલો છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 43o 21’ ઉ. અ. અને 42o 26’ પૂ. રે. આ પર્વતમાંથી 20થી વધુ હિમનદીઓ નીકળે છે, જે આશરે 142…
વધુ વાંચો >એલમ
એલમ (Elam) : ઈરાનના નૈર્ઋત્યના મેદાનમાં આવેલું પ્રાચીન સમયનું બૅબિલોનિયન રાજ્ય. બાઇબલમાં તેનો નિર્દેશ છે. સુમેરિયન અક્કેડીઅન સામ્રાજ્યની પડતીના સમયે એલમની પ્રજાએ પૂર્વદિશામાંથી આક્રમણ કરી પોતાની સત્તા જમાવી ઈ. પૂ. અઢારમી સદીમાં બૅબિલોનિયાના પ્રદેશમાં આ પ્રજાની સત્તા હતી. તેની રાજધાની સુસા હતી. ઈ. પૂ. 645ની આસપાસ અસુર બાનીપાલ નામના રાજાએ…
વધુ વાંચો >ઍલર્જી
ઍલર્જી : શરીરની પેશીઓને હાનિકારક પ્રતિરક્ષાલક્ષી પ્રતિક્રિયાઓ (immune reactions). શરીરની આ વિકારયુક્ત પ્રતિક્રિયાશીલતા-(altered reactivity)ના અંગ્રેજી શબ્દો પરથી વોન પિર્કેએ ‘ઍલર્જી’ શબ્દ બનાવ્યો હતો. કોઈ સમયે કોઈ બાહ્યપદાર્થના સંસર્ગમાં અવાય ત્યારે તેને ઓળખીને તેનો નાશ કરવા શરીર વિશિષ્ટ રસાયણો બનાવે છે. આવા સમયે બહારના દ્રવ્યને પ્રતિજન (antigen) અને તેનો પ્રતિકાર કરતા…
વધુ વાંચો >ઍલર્જી, ઔષધીય
ઍલર્જી, ઔષધીય : દવાની ઍલર્જી (વિષમોર્જા) થવી તે. શરીરના પ્રતિરક્ષાતંત્ર (immune system) દ્વારા થતી પ્રતિક્રિયાને કારણે દવાની ઍલર્જી થાય છે. ક્યારેક દવા પ્રતિજન(antigen)રૂપે, અથવા શરીરમાંના પ્રોટીન સાથે સંયોજાઈને અર્ધપ્રતિજન(hapten)રૂપે, કાર્ય કરીને લસિકાકોષો (lymphocytes) દ્વારા ઉત્પન્ન થતાં પ્રતિદ્રવ્યો (antibiodes) સાથે પ્રતિક્રિયા કરે છે અથવા વિવિધ મારક કોષો વડે કોષીય (cellular) પ્રતિરક્ષાની…
વધુ વાંચો >ઍલ સાલ્વૅડોર
ઍલ સાલ્વૅડોર : મધ્ય અમેરિકાના પૅસિફિક દરિયાકાંઠા પર આવેલું પ્રજાસત્તાક. તે મધ્ય અમેરિકાના સાત દેશોમાંનો નાનામાં નાનો દેશ છે. તેની ઉત્તર તથા પૂર્વમાં હૉન્ડુરાસ, દક્ષિણમાં 335 કિમી. લાંબો પૅસિફિક સમુદ્રનો દરિયાકાંઠો તથા વાયવ્યમાં ગ્વાટેમાલા છે. ભૌ. સ્થાન : 13o 50’ ઉ. અ. અને 88o 50’ પ. રે.ની આજુબાજુ. કુલ વિસ્તાર…
વધુ વાંચો >એલાદિવટી
એલાદિવટી : આયુર્વેદિક ઔષધ. સારી લીલવા એલચી, તાજાં તમાલપત્ર તથા પાતળી (તીખી) તજ દરેક 6-6 ગ્રામ; લીંડીપીપર 20 ગ્રામ; સાકર, જેઠીમધ, ઠળિયા વગરનું ખજૂર અને બીજ વગરની કાળી દ્રાક્ષ – એ દરેક 40-40 ગ્રામ લઈ, મોટી ખરલમાં તે વાટી-ઘૂંટી, તેમાં જરૂર પૂરતું મધ મેળવીને ચણીબોર કે કાબુલી ચણા જેવડી મોટી…
વધુ વાંચો >ઍલાપ્પુઝા (ઍલેપ્પી)
ઍલાપ્પુઝા (ઍલેપ્પી) : કેરળ રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 9o 30’ ઉ. અ. અને 76o 20’ પૂ. રે. આજુબાજુનો 1,414 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે થીરુવનંથપુરમથી વાયવ્યમાં 130 કિમી. અંતરે આવેલું છે. તેની ઉત્તરે એર્નાકુલમ્ જિલ્લો, પૂર્વમાં કોટ્ટાયમ્ અને પત્તનમથિતા જિલ્લા,…
વધુ વાંચો >એલાયન્સ ફૉર પ્રોગ્રેસ
એલાયન્સ ફૉર પ્રોગ્રેસ : યુ. એસ. તથા લૅટિન (દક્ષિણ) અમેરિકાના કેટલાક દેશોએ પરસ્પરનાં હિતોને સ્પર્શતી આંતરરાષ્ટ્રીય આર્થિક વિકાસ કાર્યક્રમ અંગે 1961માં કરેલી સંધિ. તેનું આખું નામ છે : Inter American Committee for the alliance for progress (CIAP) અમેરિકાના પૂર્વ પ્રમુખ જ્હૉન એફ. કૅનેડી દ્વારા સૂચિત આ કાર્યક્રમ પર ઑગસ્ટ 1961માં…
વધુ વાંચો >એલિઝરિન
એલિઝરિન (alizarin) : મજીઠના મૂળમાંથી (madder root, Rubia cordifolia L. Rubia tinctorum L) મેળવાતો એક રંગક. ભારત, લંકા, ઈરાન, ઇજિપ્ત અને એશિયા માઇનોરમાં આનું વાવેતર કરાતું હતું અને ટર્કી રેડ પદ્ધતિ વડે આ રંગકથી કાપડ રંગવામાં આવતું હતું. મૂળમાં એલિઝરિન ગ્લુકોસાઇડ (રૂબેરિથ્રિક ઍસિડ C26H28O14) તરીકે પર્પ્યુરિન નામના બીજા રંગક સાથે…
વધુ વાંચો >એલિઝાબેથન સ્થાપત્ય
એલિઝાબેથન સ્થાપત્ય : પુનરુત્થાનયુગ(renaissance)ના સ્થાપત્યની ઉપરછલ્લી સમજ અને ઇંગ્લૅન્ડમાં ગોથિક શૈલીની લંબાયેલી અસરને લઈને સોળમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં આ એલિઝાબેથન સ્થાપત્યશૈલી પ્રચલિત બની. ખરી રીતે હેનરી આઠમાના સમયથી જ્યારથી પુનરુત્થાન યુગના સ્થાપત્યની શૈલી એક સ્વીકૃત માધ્યમ ગણાયેલ ત્યારથી એલિઝાબેથન શૈલીનાં મંડાણ થયાં ગણાય છે. જોકે એલિઝાબેથ 1558માં ગાદીએ આવેલ. રહેઠાણોના નકશા…
વધુ વાંચો >ઍરિસ્ટૉફનીઝ ઑવ્ બાઇઝેન્ટિયમ
ઍરિસ્ટૉફનીઝ ઑવ્ બાઇઝેન્ટિયમ (ઈ. પૂર્વે આશરે 260-180) : ગ્રીક વિવેચક, કોશકાર તથા વૈયાકરણ. મોટા ભાગનું જીવન ઍૅલેક્ઝાન્ડ્રિયામાં વિતાવ્યું. તે જમાનાના મહાન વિદ્વાનો પાસે શરૂઆતનું શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. ઈ. પૂ. 195ના અરસામાં તે ઍલેક્ઝાન્ડ્રિયાના સુવિખ્યાત ગ્રંથાલયના પ્રમુખ ગ્રંથપાલ નિમાયા હતા. આ ગ્રંથાલય મહાન સિકંદરના સેનાપતિ તથા તે પછી ઇજિપ્તના રાજા…
વધુ વાંચો >ઍરી, જ્યૉર્જ બિડલ (સર)
ઍરી, જ્યૉર્જ બિડલ (સર) (જ. 27 જુલાઈ 1801, ઍલનવીક, નૉર્ધમ્બરલૅન્ડ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 2 જાન્યુઆરી 1892, ગ્રિનિચ, લંડન) : વિવિધ વિષયોમાં પ્રવીણતા ધરાવનાર અંગ્રેજ વિજ્ઞાની; અને સાતમો ક્રમાંક ધરાવતા રાજ-ખગોળશાસ્ત્રી (Royal Astronomer) (1835થી 1881). 46 વર્ષ જેટલા લાંબા સમય સુધી આ સ્થાન શોભાવી, નવાં ઉપકરણો વસાવીને, રાજ્યની ગ્રિનિચની વેધશાળાના આધુનિકીકરણ માટે…
વધુ વાંચો >ઍરી બિંબ
ઍરી બિંબ (Airy disc) : અંગ્રેજ ખગોળશાસ્ત્રી ઍરી જ્યૉર્જ બિડલ (સર)ના નામ ઉપરથી પ્રકાશના વિવર્તનના સિદ્ધાંત ઉપરથી ઉદભવતી એક ઘટના. ટેલિસ્કોપ વડે મેળવવામાં આવતા કોઈ તારાના પ્રતિબિંબ અંગે ઍરીએ 1843માં દર્શાવ્યું કે તે સ્પષ્ટ રૂપનું તેજબિંદુ હોતું નથી; પરંતુ જેની આસપાસ પ્રકાશનાં વલયો આવેલાં હોય તેવું પ્રકાશબિંબ હોય છે. આમ…
વધુ વાંચો >એરુત્યુનિયન, ઍલેક્ઝાન્ડર
એરુત્યુનિયન, ઍલેક્ઝાન્ડર (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1920, યેરેવાન, આર્મેનિયા; અ. 28 માર્ચ 2012, યેરેવાન, આર્મેનિયા) : આર્મેનિયન સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક. યેરેવાન નગરની યેરેવાન કૉન્ઝર્વેટરીમાં સંગીતકાર અને સ્વરનિયોજક એ. સ્પેડિયારૉવ હેઠળ સંગીતનો અભ્યાસ કર્યો. વિદ્યાર્થીકાળની પ્રારંભની એકલ (solo) પિયાનોની રચનાઓથી એરુત્યુનિયને આર્મેનિયન અને રશિયન પ્રજા તેમ જ સંગીતકારોનું ધ્યાન ખેંચ્યું. આ ઉપરાંત…
વધુ વાંચો >એરેકીસ, એલ.
એરેકીસ, એલ. : જુઓ મગફળી.
વધુ વાંચો >એરેકોલાઇન
એરેકોલાઇન (arecoline) : સોપારી(Areca catechu L)માંથી મળી આવતું એક આલ્કેલૉઇડ. તૈલી પ્રવાહી; ઉ. બિ. 209o સે., pH 6.84; 1.4302; વિ. ઘ. 1.0495; પ્રકાશ ક્રિયાશીલ; પાણી, આલ્કોહૉલ, ઇથર ક્લૉરોફૉર્મમાં દ્રાવ્ય; હાઇડ્રૉક્લોરાઇડનું ગ. વિ. 153; શરીર પર એસેટાઇલ કોલીન જેવી અસર (દા. ત., મોંમાં લાળનો વધારો). કૃમિનાશક ગુણો. ઔષધ તરીકે ઉપયોગી નથી.…
વધુ વાંચો >એરેગોનાઇટ
એરેગોનાઇટ : ખનિજનો એક પ્રકાર. રા. બં. – CaCO3. કેટલીક વખતે 1 %, 2 % SrCO3 કે અન્ય અશુદ્ધિ સાથે; સ્ફ. વ. – ઑર્થોરહોમ્બિક; સ્વ. – ડોમ સાથેના અણીદાર પ્રિઝમ સ્વરૂપ સ્ફટિકો, સૂક્ષ્મ સ્ફટિકમયથી મોટા સ્ફટિકમય, સ્તંભાકાર, તંતુમય, વટાણાકાર કે અધોગામી સ્તંભાકાર. યુગ્મતા સામાન્ય, (110) યુગ્મતલ, મુખ્યત્વે પુનરાવર્તિત યુગ્મતા; રં.…
વધુ વાંચો >એરેત
એરેત : હિમશિલાથી રચાતું એક ભૂમિસ્વરૂપ. હિમથી છવાયેલા ઊંચા પર્વતોના ઢોળાવોનું ધોવાણ અને ઘસારાથી હિમગુફા ‘સર્ક’ની રચના થાય છે. આવા બે ઢોળાવ ઉપર રચાતા સર્કને લીધે પર્વતનું શિખર ધોવાતાં, ધારદાર સાંકડી પથરાળ બે ઢોળાવને છૂટા પાડતી શિખરરેખા (ridge) રચાય છે, જેની રચના પિરામિડ જેવી થાય છે. આવી ટેકરીને (ફ્રેંચ ભાષામાં)…
વધુ વાંચો >એરેનબર્ગ ઇલિયા ગ્રિગૉર્યેવિચ
એરેનબર્ગ, ઇલિયા ગ્રિગૉર્યેવિચ (જ. 27 જાન્યુઆરી 1891, ક્રિયેવ; અ. 31 ઑગસ્ટ 1967, મૉસ્કો) : વિપુલ સાહિત્યના રશિયન સર્જક, નાટ્યકાર અને પત્રકાર, પાશ્ચાત્ય વિશ્ર્વમાં સોવિયેત નીતિના અસરકારક સમર્થક અને પ્રવક્તા. મધ્યમ વર્ગના યહૂદી કુટુમ્બમાં જન્મ. બાળપણમાં તેમના કુટુંબ સાથે મૉસ્કો આવ્યા. યુવાનીમાં ક્રાન્તિકારી જૂથો સાથે કામગીરી. યૌવનકાળમાં જેલવાસ ભોગવવો પડેલો. પહેલા…
વધુ વાંચો >એરેનબર્ગ ક્રિશ્ચિયન ગોટફ્રેડ
એરેનબર્ગ ક્રિશ્ચિયન ગોટફ્રેડ (જ. 19 એપ્રિલ 1795, ડેલિસ્કસેક્સ; અ. 27 જૂન 1876, બર્લિન) : સુપ્રસિદ્ધ જર્મન જીવવિજ્ઞાની. તેમણે સૂક્ષ્મજીવો અને અન્ય અશ્મીભૂતોના અવશેષોની જાણકારી મેળવી હતી. રાતા સમુદ્રનો પ્રવાસ કરી તેમણે 34,000 પ્રાણીઓના અને 46,000 વનસ્પતિઓના અવશેષોનો સંગ્રહ કર્યો હતો. ઍલેક્ઝાન્ડર વૉન હમ્બોલ્ટ નામના વિજ્ઞાની સાથે તેમણે મધ્ય એશિયાથી સાઇબીરિયા…
વધુ વાંચો >