૨.૨૧
ઇતિહાસવિદ્યાથી ઇન્ટરનેશનલ કૉન્ફેડરેશન ઑવ્ ફ્રી ટ્રેડ યુનિયન્સ
ઇન્ગેન હૂઝ, યાન
ઇન્ગેન હૂઝ, યાન (જ. 8 ડિસેમ્બર 1730, બ્રેડા, નેધરલૅન્ડ્ઝ; અ. 7 સપ્ટેમ્બર 1799, વિકશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : જન્મે ડચ એવા વિલક્ષણ બ્રિટિશ વૈજ્ઞાનિક, ફિઝિશિયન અને સંશોધક. પ્રકાશસંશ્ર્લેષણ-(photosynthesis)ની પ્રક્રિયા પરત્વેના તેમના સંશોધનના પરિણામે લીલા છોડ સૂર્યપ્રકાશમાં કાર્બન-ડાયૉક્સાઇડ વાયુ ગ્રહણ કરે છે અને ઑક્સિજન મુક્ત કરે છે તે જાણી શકાય છે. શરૂઆતમાં તેઓ…
વધુ વાંચો >ઇન્ટરનેટ
ઇન્ટરનેટ (Internet) : કમ્પ્યૂટર/ટેલિવિઝન/સેલ્યુલર ફોન જેવાં ઇલેક્ટ્રૉનિક સાધનોનું માહિતી આપ-લે માટેનું અંદરો-અંદર(inter)નું જોડાણ (networking). વપરાશકારને માહિતી આપ-લેની આ રીતે અનેક પ્રકારની સુવિધાઓ મળી રહે છે. માહિતી આપ-લેની ઝડપ, માહિતીની વિપુલતા, સમય-સ્થળની મર્યાદામુક્તિ, પ્રકાશ-ધ્વનિ બંનેને સાંકળી લેવાની ક્ષમતા જેવી અનેક બાબતો તેથી હાંસલ થાય છે. ઇન્ટરનેટમાં એકથી વધુ પ્રકારની ટૅક્નૉલૉજીનો એકરૂપ…
વધુ વાંચો >ઇન્ટરનેશનલ ઇકૉનૉમિક ઍસોસિયેશન
ઇન્ટરનેશનલ ઇકૉનૉમિક ઍસોસિયેશન (IEA) : વિશ્વના અર્થશાસ્ત્ર મંડળોનું આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠન. ‘યુનેસ્કો’-(UNESCO)ની સમાજવિદ્યાશાખાની પ્રેરણાથી 1950માં તેની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. 8 નવેમ્બર, 1950ની ફ્રેન્ચ સરકારની ઘોષણા મુજબ તેની નોંધણી કરવામાં આવી છે. તેનું મુખ્ય મથક પૅરિસ ખાતે છે. સંસ્થાના હેતુઓ : (1) જુદા જુદા દેશોના અર્થશાસ્ત્રીઓ વચ્ચે સૈદ્ધાન્તિક અને આર્થિક નીતિવિષયક…
વધુ વાંચો >ઇન્ટરનેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટ્રૉપિકલ ઍગ્રિકલ્ચર
ઇન્ટરનેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટ્રૉપિકલ ઍગ્રિકલ્ચર (IITA) : ફૉર્ડ અને રૉકફેલર ફાઉન્ડેશન દ્વારા કઠોળ, મૂળ, કંદ અને ખાદ્ય શિંબી વર્ગના પાકોની સુધારણાના મુખ્ય હેતુથી ઇબાડાન- (નાઇજિરિયા)માં 1968માં સ્થપાયેલું કેન્દ્ર. અહીં મકાઈ અને ચોખાની સુધારણા માટે પણ CIMMYT અને ઇન્ટરનેશનલ રાઇસ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના સહયોગથી સંશોધન કરવામાં આવે છે. આ કેન્દ્રની પ્રવૃત્તિ પાકપદ્ધતિના…
વધુ વાંચો >ઇન્ટરનેશનલ ઑર્ગેનાઇઝેશન ઑવ્ કન્ઝ્યૂમર્સ યુનિયન
ઇન્ટરનેશનલ ઑર્ગેનાઇઝેશન ઑવ્ કન્ઝ્યૂમર્સ યુનિયન (IOCU) : ગ્રાહકવર્ગનાં હિતોનું રક્ષણ કરવાના હેતુથી ઊભી કરવામાં આવેલી આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થા. અમેરિકા, ઇંગ્લૅન્ડ, ઑસ્ટ્રેલિયા, બેલ્જિયમ તથા નેધરલૅન્ડ્ઝનાં ગ્રાહક-સુરક્ષા-સંગઠનોએ 1960માં આ સંસ્થાની સ્થાપના કરી હતી. આજે તે 50 દેશોમાં ફેલાયેલાં ગ્રાહક-સંગઠનોની પ્રવૃત્તિઓને સાંકળી લેતી કેન્દ્રીય સંસ્થા છે. તેનું મુખ્ય મથક નેધરલૅન્ડ્ઝના હેગ ખાતે છે. એશિયા…
વધુ વાંચો >ઇન્ટરનેશનલ કમિટી ઑવ્ ધ રેડ ક્રૉસ
ઇન્ટરનેશનલ કમિટી ઑવ્ ધ રેડ ક્રૉસ : યુદ્ધમાં ઈજા પામેલા સૈનિકોની સારવાર માટે પ્રારંભાયેલી અને પાછળથી સમસ્ત માનવજાતિની વેદનાના નિવારણને વરેલી આંતરરાષ્ટ્રીય માનવતાવાદી સંસ્થા. સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડના માનવતાવાદી જ્યા હેન્રી દુનાંના એક પુસ્તકના પરિણામે આ સેવાસંસ્થાનો ઉદભવ થયો. જૂન, 1859ના સોલફરિનોના યુદ્ધમાં ઘવાયેલા સૈનિકો માટે જ્યા હેન્રી દુનાંએ તાકીદની સહાય-સેવાનું આયોજન કર્યું…
વધુ વાંચો >ઇન્ટરનેશનલ કૉન્ફેડરેશન ઑવ્ ફ્રી ટ્રેડ યુનિયન્સ
ઇન્ટરનેશનલ કૉન્ફેડરેશન ઑવ્ ફ્રી ટ્રેડ યુનિયન્સ (ICFTU) : મુક્ત વિચારસરણીને વરેલું પ્રથમ આંતરરાષ્ટ્રીય કામદાર સંગઠન. તે 1864થી 1876 સુધી, એટલે કે 12 વર્ષ અસ્તિત્વમાં રહ્યું હતું. કાર્લ માર્ક્સ તેની સાથે સંકળાયેલા હતા. આંતરિક વૈચારિક મતભેદોને પરિણામે આ સંગઠન 1876માં તૂટી પડ્યું. 1889થી 1914ના ગાળા માટે બીજું આંતરરાષ્ટ્રીય કામદાર સંગઠન અસ્તિત્વમાં…
વધુ વાંચો >ઇતિહાસવિદ્યા
ઇતિહાસવિદ્યા સમાજ સાથે સંબંધિત માનવજીવનની ભૂતકાળની પ્રવૃત્તિઓનું નિરૂપણ, વિશ્લેષણ અને અર્થઘટન કરતું શાસ્ત્ર. વર્તમાન માનવજીવન સાથે તેને ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે. ઇતિહાસ ભૂતકાળ તથા વર્તમાનકાળ વચ્ચેનો અતૂટ સંવાદ છે. તેમાં કોઈ ઇતિહાસકારે રાજકીય, કોઈકે સામાજિક, બીજા કોઈકે ધાર્મિક, નૈતિક કે આદર્શવાદી તો માર્ક્સ જેવાએ આર્થિક તથા ટૉયન્બી જેવા ઇતિહાસકારે ઇતિહાસના સાંસ્કૃતિક…
વધુ વાંચો >ઇત્મદ ઉદ્-દૌલાનો મકબરો
ઇત્મદ ઉદ્-દૌલાનો મકબરો (1628) : યમુના નદીને કિનારે આગ્રામાં જહાંગીરની બેગમ નૂરજહાંના પિતાની યાદગીરીમાં ઊભી કરાયેલી ઇમારત. એક રહેઠાણના માળખા પ્રમાણે બનાવવામાં આવેલી આ ઇમારત મુઘલ સમયની શૈલીમાં લાલ પથ્થરના વપરાશ પરથી શાહજહાંના સમય દરમિયાનના આરસપહાણના ઉપયોગ તરફનો ઝોક દર્શાવે છે. વચ્ચેના સમચોરસ ઓરડાની આજુબાજુ લંબચોરસ ઓરડા, ખૂણામાં નાની સમચોરસ…
વધુ વાંચો >ઇ-ત્સિંગ
ઇ-ત્સિંગ (જ. ઈ. સ. 635, સન યંગ, ચીન; અ. 713) : ભારત આવેલા એક પ્રસિદ્ધ ચીની બૌદ્ધ યાત્રી. ઉપસંપદા લઈ એમણે વિનયપિટક તથા અભિધર્મપિટકના ગ્રંથોનો અભ્યાસ કરેલો. ઈ. સ. 671માં ચીનથી પ્રયાણ કરી સુમાત્રા, નિકોબાર થઈ સમુદ્રમાર્ગે 673માં ભારત આવ્યા. તામ્રલિપ્તિથી નાલંદા, બોધિગયા, કુશિનગર અને સારનાથની યાત્રા કરીને નાલંદા વિહારમાં…
વધુ વાંચો >ઇથાઇલ આલ્કોહૉલ
ઇથાઇલ આલ્કોહૉલ : C2H5OH સૂત્ર ધરાવતો એક કાર્બનિક પદાર્થ. આલ્કોહૉલ શ્રેણીનો આ સૌથી વધુ જાણીતો આલ્કોહૉલ છે. તે આલ્કોહૉલ, ઇથેનોલ, અનાજ-આલ્કોહૉલ, ઔદ્યોગિક આલ્કોહૉલ અને આથવણ આલ્કોહૉલ તરીકે પણ ઓળખાય છે. તેનું ઉ. બિં. 78.4o સે., ગ. બિં., -112.3o સે., અને વિ. ઘ., 0.7851 (20o સે.) છે. તે બાષ્પશીલ, તીખા સ્વાદવાળું,…
વધુ વાંચો >ઇથાઇલ ક્લોરાઇડ
ઇથાઇલ ક્લોરાઇડ : રંગવિહીન, બાષ્પશીલ, ઈથર જેવી વાસ ધરાવતું લીલી કિનારીવાળી જ્યોતથી સળગતું, દાહક સ્વાદવાળું, જ્વલનશીલ કાર્બનિક પ્રવાહી. સૂત્ર, C2H5Cl ઉ. બિં. 12.5o સે., વિ. ઘ. 0.33. મોટા ભાગે કાર્બનિક દ્રાવકોમાં દ્રાવ્ય, પાણીમાં નહિવત્ પ્રમાણમાં દ્રાવ્ય. ઇથિલિન અને હાઇડ્રોજન ક્લોરાઇડ વચ્ચે AlCl3ની હાજરીમાં પ્રક્રિયા થતાં બને છે : ઇથેનોલ અને…
વધુ વાંચો >ઇદા સ્વાતંત્ર્યમ્
ઇદા સ્વાતંત્ર્યમ્ (1953) : તેલુગુ નાટક. લેખક રામરાઉ પડવલ. આ નાટક રંગમંચ પર અનેક વાર અનેક સ્થળે ભજવાયું છે. તેમણે સામાજિક, ઐતિહાસિક, પૌરાણિક, રાજકારણવિષયક અનેક નાટકો લખેલાં છે, પણ એ સર્વમાં ‘ઇદા સ્વાતંત્ર્યમ્’ શ્રેષ્ઠ ગણાયું છે. એને આંધ્ર સરકાર તરફથી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો છે. આ નાટકમાં સ્વતંત્ર ભારતનું જે સ્વપ્ન…
વધુ વાંચો >ઇદરીસી
ઇદરીસી (જ. 1100, ક્યુટા, સ્પેન; અ. 1161, સિસિલી) : અરબી ભૂગોળવેત્તા. અબૂ અબ્દુલ્લાહ મુહંમદ ઇબ્ન મુહંમદ અલ્-ઇદરીસી સ્પેનના સમ્રાટ રૉજર બીજાના દરબારમાં મુખ્ય આભૂષણરૂપ હતો. પોતાની ભૂગોળ વિશેની કૃતિ ‘નુઝ્હતુલ્-મુશ્તાક ફી ઇખ્તિરાકિલ આફાક’ એણે આશ્રયદાતા રૉજર બીજાને અર્પણ કરી હતી. આ પુસ્તકના ભારત વિશેના ભાગનું ડૉ. સૈયદ મકબુલ અહમદ દ્વારા…
વધુ વાંચો >ઇન કૅમેરા (નો એક્ઝિટ)
ઇન કૅમેરા (નો એક્ઝિટ) (1940) : સુપ્રસિદ્ધ ફ્રેન્ચ અસ્તિત્વવાદી સાહિત્યકાર જ્યૉં પૉલ સાર્ત્રનું ઍબ્સર્ડ પ્રકારનું નાટક. માનવી પોતાના જીવનનું નિયંત્રણ અને સંચાલન કરી શકતો નથી, કોઈ અર્દશ્ય શક્તિ કઠપૂતળીની જેમ તેને દોરી ખેંચીને નચાવ્યા કરે છે. માણસની એ લાચારીનું આ નાટકમાં નિરૂપણ કર્યું છે. એમાં લેખકે નરકાગારનું સ્થળ નાટ્યપ્રયોગ માટે…
વધુ વાંચો >ઇન મેમોરિયમ એ. એચ. એચ
ઇન મેમોરિયમ એ. એચ. એચ. (1833-1850) : કરુણપ્રશસ્તિ. અંગ્રેજ કવિ લૉર્ડ ટેનિસનનો ખાસ મિત્ર આર્થર હેન્રી હેલામ બાવીસ વર્ષની વયે 1833માં વિયેનામાં એકાએક અવસાન પામ્યો. મિત્રના મૃત્યુના આઘાતે કવિને ક્ષુબ્ધ કર્યા. તેને પરિણામે ‘ઇન મેમોરિયમ’ દીર્ઘ કાવ્યની શરૂઆત કરી અને સત્તર વર્ષે તેને પૂરું કરી પ્રગટ કર્યું (1850). આ કાવ્યને…
વધુ વાંચો >ઇનામગાંવ
ઇનામગાંવ : મહારાષ્ટ્રના જિલ્લા મથક પુણેથી પૂર્વમાં 80 કિમી. દૂર ઘોડ નદીના જમણા કાંઠા ઉપર આવેલું ગામ. અહીં 1970-84 દરમિયાન મધ્ય પાષાણયુગથી માંડીને ઈ. સ. પૂ. 700 સુધીના વિવિધ અવશેષો મળી આવ્યા છે. મધ્ય પાષાણયુગ અને આદ્ય પાષાણયુગનાં ફળાં, રંદા, પતરીઓ, છીણી વગેરે તથા કાચબાની પીઠના અશ્મીભૂત ટુકડા અને લઘુપાષાણયુગના…
વધુ વાંચો >