૨૪.૧3
સ્નાયુતંત્ર (પ્રાણીશાસ્ત્ર)થી સ્પેકલ ઇન્ટરફેરોમેટ્રી (speckle interferometry)
સ્પિટલર કાર્લ ફ્રેડરિક જ્યૉર્જ
સ્પિટલર, કાર્લ ફ્રેડરિક જ્યૉર્જ (જ. 24 એપ્રિલ 1845, બેસલ પાસે, લીસ્તાવ, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ; અ. 29 ડિસેમ્બર 1924, લુઝર્ન) : સ્વિસ કવિ, સ્વપ્નદ્રષ્ટા, નિરાશાવાદી છતાંય પ્રેમ-સાહસની વીરરસની ઉદાત્ત ભાષાના સર્જક. 1919ના સાહિત્ય માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. 1849માં કુટુંબ બર્નમાં રહેવા ગયેલું. પિતાની નિમણૂક નવા સ્વિસના કોષાધ્યક્ષ તરીકે થયેલી. જોકે સ્પિટલર બેસલમાં પોતાની…
વધુ વાંચો >સ્પિટિ વિસ્તાર
સ્પિટિ વિસ્તાર : હિમાચલ પ્રદેશના ઈશાન ભાગમાં આવેલો તિબેટ સાથે સરહદ બનાવતો વિસ્તાર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 32° 10´ ઉ. અ. અને 78° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો ભાગ આવરી લે છે. સતલજને મળતી સહાયક નદી સ્પિટિ અહીં વાયવ્યથી અગ્નિ તરફ વહે છે. મધ્ય હિમાલયમાં આ નદીએ બનાવેલી ખીણ ભૂસ્તરીય અભ્યાસમાં…
વધુ વાંચો >સ્પિત્ઝ માર્ક
સ્પિત્ઝ, માર્ક (જ. 10 ફેબ્રુઆરી 1950, મોર્ડસ્ટો, કૅલિફૉર્નિયા) : અમેરિકી તરણવીર. પૂરું નામ માર્ક એંડ્ર્યૂ સ્પિત્ઝ. પિતા આર્નોલ્ડ તથા માતા લેનોરેએ બાળપણમાં જ તરવાનું શિખવાડ્યું હતું. અમેરિકાના પ્રખ્યાત તરણના પ્રશિક્ષક શેરમાન સાબૂરે માર્ક સ્પિત્ઝને આઠ વર્ષની ઉંમર પછી પોતાની દેખરેખ હેઠળ સ્પર્ધાત્મક તરણની તાલીમ આપવાની શરૂઆત કરી હતી અને નવમા…
વધુ વાંચો >સ્પિનર
સ્પિનર : ક્રિકેટની રમતમાં બૉલને પોતાના હાથની આંગળીઓથી અને હથેળીથી અણધાર્યો વળાંક આપવાની ક્ષમતા ધરાવતો બૉલર. ક્રિકેટની રમતમાં બૉલિંગને ત્રણ પ્રકારમાં વહેંચવામાં આવી હોય છે : (1) ફાસ્ટ બૉલિંગ, (2) મીડિયમ ફાસ્ટ બૉલિંગ અને (3) સ્પિન બૉલિંગ. ક્રિકેટમાં વપરાતો લાલ કે સફેદ બૉલ રમતના પ્રારંભે ભારે ચળકાટ ધરાવતો હોય છે.…
વધુ વાંચો >સ્પિનિફૅક્ષ
સ્પિનિફૅક્ષ : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા પોએસી (ગ્રેમિની) કુળની એક પ્રજાતિ. આશરે ત્રણ જાતિઓ ધરાવે છે અને મોટે ભાગે પૂર્વએશિયા, ઇન્ડોમલાયા, ઑસ્ટ્રેલિયા અને પૅસિફિકના વિસ્તારોમાં વિતરણ પામેલી છે. ગુજરાતના દરિયાકિનારે રેતીમાં થતી spinifex littorans (Burm f.) Merr. દ્વિગૃહી (dioecious) આછી ભૂખરી, પ્રતિવક્રિત (recurved) અને ભૂપ્રસારી ક્ષુપ જાતિ છે. તે જે…
વધુ વાંચો >સ્પિનોઝા બેનિડિક્ટ
સ્પિનોઝા, બેનિડિક્ટ (જ. 24 નવેમ્બર 1632, ઍમસ્ટરડૅમ, હોલૅન્ડ; અ. 21 ફેબ્રુઆરી 1677, હેગ) : આધુનિક તર્કબુદ્ધિવાદી તત્વચિંતક. આધુનિક પાશ્ચાત્ય તત્વજ્ઞાનના તર્કબુદ્ધિવાદી ચિંતકોમાં ફ્રાન્સમાં રેને ડેકાર્ટ (1596થી 1650), ઍમસ્ટરડૅમમાં સ્પિનોઝા અને જર્મનીમાં લાઇબ્નિઝ(1646થી 1716)નું પ્રદાન નોંધપાત્ર છે. બેનિડિક્ટ સ્પિનોઝા તેઓના શ્રીમંત યહૂદી વ્યાપારી પિતા માઇકલ એસ્પિનોઝા ઈ. સ. 1630થી 1650 સુધી…
વધુ વાંચો >સ્પિરિલમ (spirillum)
સ્પિરિલમ (spirillum) : દૃઢ સર્પિલ આકારના જીવાણુ. સ્પિરિલમ કુંતલ આકારના, 1.4થી 1.7 માઇક્રોન વ્યાસ ધરાવતા અને 14થી 60 માઇક્રોન લંબાઈ ધરાવતા ગ્રામઋણી જીવાણુઓ છે. તેમાં કોષના એક અથવા બંને છેડે 10થી 30 કશાના ઝૂમખા રૂપે હોય છે, જેના દ્વારા તે પ્રચલન કરે છે. આ જીવાણુને અંધકારક્ષેત્ર માઇક્રોસ્કોપી અથવા ફેઝ કૉન્ટ્રાસ્ટ…
વધુ વાંચો >સ્પિલબર્ગ સ્ટીવ
સ્પિલબર્ગ, સ્ટીવ (જ. 18 ડિસેમ્બર 1946, સિનસિનાટી, ઓહાયો, અમેરિકા) : સાહસિક અને કલ્પનારમ્ય ચલચિત્રોના અમેરિકન નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. માત્ર બાવીસ વર્ષની ઉંમરે તેમણે ફિલ્મ-દિગ્દર્શકની કારકિર્દી શરૂ કરી હતી. પિતાનું નામ આર્નોલ્ડ, જેઓ અમેરિકાના લશ્કરમાં નોકરી કરતા હતા. તેમણે બી-52 બૉમ્બરમાં રેડિયોમૅન તરીકે સેવાઓ આપી હતી. માતાનું નામ લીહ. 1965માં માતા-પિતા…
વધુ વાંચો >સ્પિલાઇટ
સ્પિલાઇટ : બહિર્ભૂત આગ્નેય, સમુદ્રતલીય જ્વાળામુખી ખડકપ્રકાર. સમુદ્રતળ પર બનતો, સૂક્ષ્મ સ્ફટિકમયથી સૂક્ષ્મ દાણાદાર કણરચનાવાળો, બેસાલ્ટ સમકક્ષ, ઘનિષ્ઠ અગ્નિકૃત ખડક. તેમાં મોટે ભાગે દૃશ્ય સ્ફટિકોનો અભાવ હોય છે તથા તેમનો રંગ લીલાશ/રાખોડી લીલાશ પડતો હોય છે, તેથી આ ખડકો બેસાલ્ટ જેવા દેખાતા હોય છે. સ્પિલાઇટમાં ફેલ્સ્પાર તરીકે આલ્બાઇટ (કે ઑલિગોક્લેઝ)…
વધુ વાંચો >સ્પિવાક ગાયત્રી ચક્રવર્તી (કુમારી)
સ્પિવાક, ગાયત્રી ચક્રવર્તી (કુમારી) (જ. 24 ફેબ્રુઆરી 1942, કોલકાતા, પશ્ચિમ બંગાળ) : ભારતીય અંગ્રેજી લેખિકા. તેમને તેમની અનૂદિત કૃતિઓ માટે 1997ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો અનુવાદ માટેનો પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. તેમણે 1959માં કોલકાતા યુનિવર્સિટીમાંથી અંગ્રેજીમાં ઑનર્સ સાથે બી.એ., 1967માં અમેરિકાની કૉર્નેલ યુનિવર્સિટીમાંથી કમ્પેરેટિવ લિટરેચરમાં પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મેળવી. તેમણે ન્યૂયૉર્કની…
વધુ વાંચો >સ્નાયુતંત્ર (પ્રાણીશાસ્ત્ર) :
સ્નાયુતંત્ર (પ્રાણીશાસ્ત્ર) : પ્રાણીશરીરમાં વિવિધ સ્નાયુ-ઘટકો વચ્ચે સંકોચન-વિકોચન અને હલનચલન કરાવતું આયોજિત તંત્ર. સંકોચનશીલતા એ સ્નાયુતંતુકોષની એક વિશિષ્ટ ખાસિયત છે. સ્નાયુઓના એકમો તરીકે સ્નાયુતંતુઓ આવેલા હોય છે. તે આકુંચન ગતિવિધિ વડે એકદિશાકીય (unidirectional) સંકોચન (shortening) માટે અનુકૂલન પામેલા હોય છે. આ વિશિષ્ટ ગુણધર્મને કારણે સ્નાયુતંતુઓ લાંબા-ટૂંકા થઈ શકે છે અને…
વધુ વાંચો >સ્નાયુદુ:ક્ષણતા :
સ્નાયુદુ:ક્ષણતા : જુઓ સ્નાયુતંત્ર (આયુર્વિજ્ઞાન).
વધુ વાંચો >સ્નાયુનિર્બળતા મહત્તમ (myasthemia gravis)
સ્નાયુનિર્બળતા, મહત્તમ (myasthemia gravis) : સ્નાયુઓની વધઘટ પામતી નબળાઈ અને થાક ઉત્પન્ન કરતો ચેતા-સ્નાયુ-સંગમનો વિકાર. તેને ‘મહત્તમ સ્નાયુદૌર્બલ્ય’ તરીકે પણ વર્ણવ્યો છે. તે પોતાના જ પ્રતિરક્ષાતંત્ર (immune system) દ્વારા પોતાના જ કોષ સામે થતી પ્રક્રિયાના વિકારથી ઉદભવે છે. આમ તે એક પ્રકારનો સ્વકોષઘ્ની વિકાર (autoimmune disorder) છે. ચેતાતંતુ (nerve fibre)…
વધુ વાંચો >સ્નાયુવિકારો
સ્નાયુવિકારો : જુઓ સ્નાયુતંત્ર (આયુર્વિજ્ઞાન).
વધુ વાંચો >સ્નાયુવીજાલેખન (electromyography EMG)
સ્નાયુવીજાલેખન (electromyography, EMG) : સ્નાયુમાં સ્થિરસ્થિતિ અને સંકોચન સમયે થતા વીજફેરફારોને નોંધીને નિદાન કરવું તે. તેમાં સ્નાયુનું સંકોચન કરાવતા વીજસંકેતની આલેખના રૂપમાં નોંધ અને ચકાસણીની ક્રિયા કરાય છે. તે માટે વપરાતા સાધનને સ્નાયુવીજાલેખક (electromyograph) કહે છે અને તેના આલેખને સ્નાયુવીજાલેખ (electromyogram) કહે છે. આ પદ્ધતિમાં સ્થિર-સ્થિતિ તથા સંકોચન સમયે સ્નાયુતંતુમાં…
વધુ વાંચો >સ્નાયુશિથિલકો (muscle relaxants)
સ્નાયુશિથિલકો (muscle relaxants) : સ્નાયુઓના સતત-સંકોચન (spasm), પીડાકારક સ્નાયુસંકોચનો (muscle cramps), ચેતાપરાવર્તી ક્રિયાઓની અતિશયતા (hyperreflexia) વગેરે ઘટાડવા માટે વપરાતાં ઔષધો. તેના મુખ્ય 2 પ્રકારો છે – ચેતાસ્નાયુરોધકો (neuromuscular blockers) અને કેન્દ્રીય ચેતાતંત્ર પર સક્રિય એવા પ્રતિસતત-સંકોચન ઔષધો (spasmolytic drugs). પ્રથમ પ્રકારના ઔષધો ચેતાતંતુ (nerve fibre) અને સ્નાયુતંતુના સંગમ સ્થાને (neuromuscular…
વધુ વાંચો >સ્નાયુસજ્જતા
સ્નાયુસજ્જતા : જુઓ સ્નાયુતંત્ર (આયુર્વિજ્ઞાન).
વધુ વાંચો >સ્નાયુસંકોચન
સ્નાયુસંકોચન : જુઓ સ્નાયુતંત્ર (આયુર્વિજ્ઞાન).
વધુ વાંચો >સ્નિગ્ધતા (viscosity)
સ્નિગ્ધતા (viscosity) : તરલની પોતાની ગતિને અથવા તેમાં થઈને ગતિ કરતા પદાર્થની ગતિને નડતરરૂપ અવરોધ. રેનોલ્ડ સંખ્યાથી ઓછું મૂલ્ય ધરાવતા પ્રવાહની સામે તરલ વડે દર્શાવાતો અવરોધ. જ્યારે કોઈ સ્થિર સમક્ષિતિજ સપાટી ઉપર પ્રવાહી ધીમેથી અને એકધારું વહે ત્યારે એટલે કે પ્રવાહ ધારારેખી (streamline) હોય ત્યારે સ્થિર સપાટીના સંપર્કમાં હોય તેવું…
વધુ વાંચો >સ્નૂકર-1
સ્નૂકર-1 : પશ્ચિમમાં વિકસેલી દડાની એક રમત. તે બહુ ખર્ચાળ હોય છે. સ્નૂકરની રમત ખાનાવાળા બિલિયર્ડ્ઝ ટેબલ ઉપર રમાય છે. સ્નૂકરની રમતમાં કુલ 22 દડાઓનો ઉપયોગ કરાય છે. ભાગ લેનાર ખેલાડી દડાઓને ખાનામાં નાખીને ગુણ મેળવે છે. સ્નૂકરની રમત સિંગલ્સ, ડબલ્સ તેમજ ટીમો વચ્ચે પણ રમાય છે. ટેબલ : લંબાઈ…
વધુ વાંચો >