૨૩.૨૦

સુકન્યાથી સુઘટ્યતા (plasticity)

સુકન્યા

સુકન્યા : રાજા શર્યાતિની પુત્રી અને ચ્યવન ઋષિની પત્ની. શર્યાતિના પુત્રોએ ભાર્ગવ ચ્યવનને હેરાન કર્યા અને ચ્યવન ઋષિએ શાર્યાતોમાં વિગ્રહ કરાવ્યો. તેથી શર્યાતિ રાજાએ પોતાની સુકન્યા નામે યુવાન પુત્રી વૃદ્ધ ચ્યવન સાથે પરણાવીને ઋષિને પ્રસન્ન કર્યા એવી એક વાત શતપથ બ્રાહ્મણમાં આપવામાં આવી છે. અશ્ર્વિનીકુમારોની કૃપાથી વૃદ્ધ ચ્યવન પુનર્યૌવન પામ્યા…

વધુ વાંચો >

સુકર્ણો

સુકર્ણો (જ. 6 જૂન 1901, બ્લિટાર, પૂર્વ જાવા; અ. 21 જૂન 1970, જાકાર્તા, ઇન્ડોનેશિયા) : ઇન્ડોનેશિયાના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામના નેતા અને 1945થી 1967 સુધી ઇન્ડોનેશિયાના પ્રમુખ. તેમના પિતા શાળાના શિક્ષક હતા. તેમના પિતાએ તેમને પાશ્ર્ચાત્ય પદ્ધતિનું શિક્ષણ આપ્યું હતું. તેમણે પોતાનાથી મોટી ઉંમરની શ્રીમંત વિધવા સાથે લગ્ન કર્યાં. પાછળથી તેમણે બીજી કેટલીક…

વધુ વાંચો >

સુકાતાં તેલ (drying oils)

સુકાતાં તેલ (drying oils) : હવામાં ખુલ્લાં રહેવાથી ઘટ્ટ અને કઠણ બની જતાં કુદરતી અથવા સંશ્લેષિત તેલો. આવાં તેલોની ખુલ્લી હવામાં સ્વયં ઉપચયન પામવાની તથા બહુલીકરણની સરળતા પ્રમાણે તેમનું ન સુકાય તેવાં (nondrying), અર્ધસુકાતાં (semidrying) અથવા સુકાતાં તેલો તરીકે વર્ગીકરણ કરવામાં આવે છે. જાણીતાં તેલો પૈકી કપાસિયાંનું તેલ સૌથી જૂનું…

વધુ વાંચો >

સુકાન (Rudder)

સુકાન (Rudder) : વહાણો, હોડીઓ, સબમરીન, વિમાનો, હોવરક્રાફ્ટ અને હવા અથવા પાણીમાં ચાલતાં અન્ય વાહનોની ગતિના દિશાપરિવર્તન માટે ઉપયોગમાં લેવાતી પ્રયુક્તિ. વહાણના કાઠા (hull) અથવા વિમાનના કાઠા(fuselage)ને અડકીને વહેતાં પાણી અથવા હવાના પ્રવાહની દિશા બદલીને સુકાન સંચાલિત થાય છે. જેના લીધે તે વાહનની ગતિને વળાંક આપે છે અથવા પ્રવિચલન (yawning)…

વધુ વાંચો >

‘સુકાની’

‘સુકાની’ (જ. 25 સપ્ટેમ્બર 1896, મુંદ્રા, કચ્છ; અ. 22 સપ્ટેમ્બર 1958, ચેન્નાઈ) : નવલકથાકાર, નિબંધકાર તેમજ વહાણવટાના તજ્જ્ઞ. મૂળનામ બૂચ ચંદ્રશંકર અમૃતલાલ. વતન મુંદ્રા-કચ્છ. શિક્ષણ મુંબઈમાં. 1918માં મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી સંસ્કૃત વિષય સાથે બી.એ. થયા. તે પછી મુંબઈની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાં એક વર્ષ ફેલો તરીકે તથા તે પછી પાંચ વર્ષ સંસ્કૃત-અંગ્રેજીના…

વધુ વાંચો >

સુકુમાર ઍઝિકૉડ

સુકુમાર ઍઝિકૉડ (જ. 14 મે 1926, ઍઝિકૉડ, જિ. કેન્નોર, કેરળ) : મલયાળમ ભાષાના વિવેચક અને વિદ્વાન. મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.કૉમ., બી.એડ. તથા મલયાળમ અને સંસ્કૃતમાં એમ.એ.. તે પછી કેરળ યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.. 2002 પછી સ્વતંત્ર લેખનપ્રવૃત્તિ. તેમનો કારકિર્દી-આલેખ આ પ્રમાણે છે : માનાર્હ પ્રાધ્યાપક, પ્રો-વાઇસ-ચાન્સેલર અને મલયાળમના પ્રાધ્યાપક, કાલિકટ યુનિવર્સિટી; પ્રિન્સિપાલ, એસ.…

વધુ વાંચો >

સુકુમાર ઘૃત (કલ્પ)

સુકુમાર ઘૃત (કલ્પ) : આયુર્વેદિક ઔષધિ. આયુર્વેદિક ઔષધિનિર્માણશાસ્ત્રમાં અનેક પ્રકાર-સ્વરૂપની ઔષધિઓ બને છે; જેમાં ઔષધિયુક્ત ઘીની પણ અનેક વિશિષ્ટ દવાઓ છે. આયુર્વેદના મતે ઘી સૌમ્ય, શીતળ, મૃદુ, મધુર, વાત તથા પિત્તદોષનાશક, પૌષ્ટિક અને રસાયનગુણયુક્ત છે. તેનાથી બળ, વીર્ય, ઓજ, તેજ, મેધા, બુદ્ધિ અને આયુષ્યની વૃદ્ધિ થાય છે. વળી વિષનો પણ…

વધુ વાંચો >

સુકુમારન્, એમ.

સુકુમારન્, એમ. (જ. 11 જાન્યુઆરી 1943, ચિત્તૂર, જિ. પાલઘાટ, કેરળ; અ. 16 માર્ચ 2018, તિરુવનંતપુરમ્, કેરળ) : મલયાળમ નવલકથાકાર, વાર્તાકાર. તેમને તેમની કૃતિ ‘ચુવન્નચિહનંગલ’ બદલ 2006નો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયો છે. તેઓ માધ્યમિક શિક્ષણ મેળવ્યા બાદ 1963માં મહાલેખાકારની કચેરી, તિરુવનંતપુરમ્માં લિપિકની સેવામાં જોડાયા, 1974માં ટ્રેડ યુનિયનની ચળવળને કારણે…

વધુ વાંચો >

સુકુમાર રમણ

સુકુમાર, રમણ (જ. 3 એપ્રિલ 1955, ચેન્નાઈ, ભારત) : પર્યાવરણ-વૈજ્ઞાનિક (ecologist), પ્રાણી-પ્રકૃતિના ચાહક અને નિષ્ણાત. હાથીઓ પરનાં પુસ્તકો અને લેખોથી જગવિખ્યાત વૈજ્ઞાનિક. ઉછેર ચેન્નાઈમાં. નાનપણથી તેમને ‘વનવાસી’(forest-dweller)ના હુલામણા નામથી સૌ ઓળખતા. આ નામ તેમનાં દાદીમાએ પાડેલું. હાઈસ્કૂલમાં ભણતા હતા ત્યારથી પર્યાવરણની જાળવણી વિશે જાણકારી મેળવવાનું અને તે સંબંધી કામ કરવાનું…

વધુ વાંચો >

સુકૃતકીર્તિકલ્લોલિની

સુકૃતકીર્તિકલ્લોલિની : આચાર્ય ઉદયપ્રભસૂરિએ વસ્તુપાલનાં સુકૃત્યોની પ્રશસ્તિ રૂપે રચેલ કાવ્ય. તેમાં અણહિલવાડના રાજાઓનું કવિત્વમય વર્ણન કર્યા પછી મંત્રી વસ્તુપાલ-તેજપાલનાં ધાર્મિક કાર્યોનો ગુણાનુવાદ કર્યો છે. મંત્રી વસ્તુપાલે ઈ. સ. 1221માં શત્રુંજયની યાત્રા કરી હતી. તે વખતે આ કાવ્યની રચના થયેલી જણાય છે. ત્યાં ઇન્દ્રમંડપમાં આ કાવ્ય ઉત્કીર્ણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ…

વધુ વાંચો >

સુગતકુમારી બી. (શ્રીમતી)

Jan 20, 2008

સુગતકુમારી, બી. (શ્રીમતી) (જ. 22 જાન્યુઆરી 1934, તિરુવનંતપુરમ્, કેરળ) : મલયાળમ ભાષાનાં કવયિત્રી. કેરળ યુનિવર્સિટીમાંથી તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી મેળવી (1955). અધ્યાપનની કારકિર્દી. કેરળ રાજ્ય જવાહર બાલભવનનાં નિવૃત્ત આચાર્યા. 2002માં કેરળ વિમેન્સ કમિશનનાં અધ્યક્ષા. તેઓ મલયાળમ, સંસ્કૃત અને અંગ્રેજીનાં તજ્જ્ઞ છે. તેમનો કારકિર્દી-આલેખ આ પ્રમાણે છે : ઘણાં વર્ષો સુધી…

વધુ વાંચો >

સુગમ સંગીત

Jan 20, 2008

સુગમ સંગીત : ગેય કાવ્યરચનાને તેના અર્થને અનુરૂપ સ્વરરચનામાં ગાન સાથે સાથે રજૂ કરતો સંગીતનો એક પ્રકાર. જે હળવા સંગીતના નામે પણ ઓળખાય છે. હળવા સંગીતના આ પ્રકારને ભારતના પ્રખર સંગીતજ્ઞ ઠાકુર જયદેવસિંહે ‘સુગમ સંગીત’ નામ આપ્યું અને ત્યારથી એ નામ ચલણમાં આવ્યું છે. ઠાકુર જયદેવસિંહના મતે જે સંગીત, શુદ્ધ…

વધુ વાંચો >

સુગરકેન બ્રીડિંગ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ કોઇમ્બતુર

Jan 20, 2008

સુગરકેન બ્રીડિંગ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ, કોઇમ્બતુર : શેરડી સંવર્ધન સંસ્થા. તેની સ્થાપના ભારતીય કૃષિ અનુસંધાન પરિષદ (Indian Council of Agricultural Research – ICAR), ન્યૂ દિલ્હી દ્વારા 1952માં કોઇમ્બતુરમાં થઈ હતી. આ સંસ્થામાં કૃષિવિજ્ઞાન-વિભાગ, પેશીસંવર્ધન વિભાગ, કૃષિ-વનસ્પતિશાસ્ત્ર-વિભાગ, કૃષિ-આંકડાશાસ્ત્ર-વિભાગ, વનસ્પતિદેહધર્મવિદ્યા-વિભાગ, કૃમિ-વિભાગ, કૃષિજમીન-રસાયણ-વિભાગ જેવા જુદા જુદા વિભાગો કામગીરી કરી રહ્યા છે. ભારતીય કૃષિ-અનુસંધાન પરિષદ દ્વારા…

વધુ વાંચો >

સુગરી (બાયા) (Weaver bird)

Jan 20, 2008

સુગરી (બાયા) (Weaver bird) : પક્ષી-જગતમાં અલૌકિક, કળાકુશળતાથી ભરપૂર ગૂંથણીવાળો માળો બનાવનાર, ચકલીના કદનું અને તેને મળતું આવતું એક પક્ષી. ‘સુગરી’ નામ ‘સુગૃહી’ પરથી ઊતરી આવેલું છે. કેટલાંક તે નામ ‘સુગ્રીવ’ (સુંદર ગ્રીવાવાળું પક્ષી) શબ્દ પરથી ઊતરી આવ્યાનું માને છે. સુગરીની મોટાભાગની જાતિઓ આફ્રિકામાં જોવા મળે છે. તે પૈકી એશિયામાં…

વધુ વાંચો >

સુગલન(ગલન-ક્રાંતિક eutectic)-બિંદુ

Jan 20, 2008

સુગલન(ગલન–ક્રાંતિક, eutectic)-બિંદુ : પ્રવાહી અવસ્થામાં એકબીજામાં દ્રાવ્ય હોય તેવા બે અથવા વધુ પદાર્થો (સામાન્ય રીતે ધાતુઓ) ધરાવતી પ્રણાલીનું એવું ન્યૂનતમ તાપમાન કે જ્યારે પ્રવાહીમાંથી એક અથવા બીજો ઘટક ઘન સ્વરૂપે અલગ પડવાને બદલે સમગ્ર જથ્થો એક ઘટક હોય તે રીતે ઠરી જાય. આ સમયે મિશ્રણનું જે સંઘટન હોય તેને સુગલનસંઘટન…

વધુ વાંચો >

સુગંધ-દ્રવ્યો (perfumes)

Jan 20, 2008

સુગંધ–દ્રવ્યો (perfumes) : કુદરતી કે સંશ્લેષિત સુગંધીદાર દ્રવ્યો અથવા તેમના કળાત્મક સંમિશ્રણ(blending)થી મળતા ખુશબોદાર પદાર્થો. અંગ્રેજીમાં વપરાતો પર્ફ્યૂમ (perfume) શબ્દ લૅટિન per fumum (ધુમાડા દ્વારા, through smoke) અથવા perfumare (ધુમાડાથી ભરી દેવું, to fill with smoke) ઉપરથી પ્રયોજાયો છે. પ્રાચીન સમયથી સુગંધિત પદાર્થોનો ઉપયોગ થતો આવ્યો છે. તે સમયે લોકો…

વધુ વાંચો >

સુગંધી તેલ (essential oil)

Jan 20, 2008

સુગંધી તેલ (essential oil) : ખાસ કરીને કોનિફેરસ અને સાઇટ્રસ વર્ગની, વાનસ્પતિક જાતિ(સ્પીસીઝ)ના સુગંધીધારક છોડમાંથી મેળવાતા સુગંધીદાર, અતિબાષ્પશીલ અને નિસ્યંદિત થઈ શકે તેવા તૈલી પદાર્થો. જુદાં જુદાં ટર્પીનનાં મિશ્રણરૂપ આ તેલો વનસ્પતિનાં પર્ણો, ડાળીઓ (twigs), પુષ્પકળીઓ (blossoms), ફળ, પ્રકાંડ (stem), રસ (sap), રેસાઓ, મૂળિયાં જેવા વિવિધ ભાગોમાંથી મળી આવે છે.…

વધુ વાંચો >

સુગાઈ કુમી (Sugai Kumi)

Jan 20, 2008

સુગાઈ, કુમી (Sugai, Kumi) (જ. 1919, કોબે, જાપાન; અ. 1996, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : આધુનિક જાપાની ચિત્રકાર. કોબે ખાતે તેમણે કલા-અભ્યાસ કર્યો. અભ્યાસ પૂરો થતાં બીજું વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળતાં તેમણે જાપાની લશ્કરમાં સૈનિક તરીકે કામ કર્યું. યુદ્ધ પૂરું થતાં સમગ્ર યુરોપનો પ્રવાસ કર્યો અને પૅરિસમાં સ્થાયી થઈને ચિત્ર અને શિલ્પનું સર્જન…

વધુ વાંચો >

સુગ્રીવ

Jan 20, 2008

સુગ્રીવ : કિષ્કિંધાનો એક વાનર રાજા અને રાજા વાલીનો નાનો ભાઈ. એક વાર માયાવી રાક્ષસ સાથે લાંબા સમય સુધી એક ગુફામાં વાલીએ યુદ્ધ કર્યું. ઘણો વખત વીતી ગયો છતાં વાલી ગુફામાંથી બહાર ન આવ્યો અને ગુફામાંથી બહાર લોહી વહી આવેલું જોઈને સુગ્રીવે વાલીનો વધ થઈ ગયો છે એમ માની પોતે…

વધુ વાંચો >

સુઘટ્યતા (plasticity)

Jan 20, 2008

સુઘટ્યતા (plasticity) : પદાર્થનો એક પ્રકારનો ગુણધર્મ. ભૌતિકવિજ્ઞાન (physics) તથા પદાર્થવિજ્ઞાન(material’s science)માં સુઘટ્યતા એક પ્રકારનો ગુણધર્મ છે. તેમાં બાહ્ય બળ આપતાં પદાર્થ કાયમી વિરૂપણ (deformation) પામતો હોય છે. સુઘટ્ય વિકૃતિ (plastic strain) સ્પર્શીય પ્રતિબળ(shear stress)ના કારણે જોવા મળે છે; પરંતુ બટકીને તૂટવાની અથવા ભંગ (brittle fracture) થવાની ઘટના લંબ દિશાના…

વધુ વાંચો >