૨૨.૦૫

સપ્તતીર્થથી સબસિડી

સપ્તતીર્થ

સપ્તતીર્થ : સાત નગરીઓનાં તીર્થ. તીર્થ એટલે પાપનો નાશ કરનારું અને પુણ્ય આપનારું સ્થળ. નદી, તળાવ, નગરી, પર્વત, ઘાટ, દેવમંદિર, ગુરુ, બ્રાહ્મણ વગેરે તમામને ‘તીર્થ’ શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે, તેથી તીર્થની સંખ્યા કરોડોની છે. પુરાણો અનુસાર સાત મોક્ષદાયિની નગરીઓને તીર્થ સમાન ગણવામાં આવી છે : અયોધ્યા, મથુરા, માયા, કાશી, કાંચી,…

વધુ વાંચો >

સપ્તદ્વીપ

સપ્તદ્વીપ : પુરાણોમાં વર્ણવેલા સાત દ્વીપ : જંબૂદ્વીપ, કુશદ્વીપ, પ્લક્ષદ્વીપ, શાલ્મલિદ્વીપ, ક્રૌંચદ્વીપ, શાકદ્વીપ અને પુષ્કરદ્વીપ. શાલ્મલિદ્વીપને ક્યાંક શાલભક્તિ પણ કહેવામાં આવેલ છે. જંબૂદ્વીપમાં ભારત આવે છે. સનાતનીઓ કર્મકાંડમાં સંકલ્પ લેતી વખતે આ દ્વીપનો નિર્દેશ કરે છે. જંબૂદ્વીપને આઠ લાખ માઈલ લાંબો અને એટલો જ પહોળો કહેવામાં આવ્યો છે. આ દ્વીપ…

વધુ વાંચો >

સપ્તપર્ણી

સપ્તપર્ણી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એપોસાયનેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Alstonia scholaris R. Br. (સં. સપ્તપર્ણ, હિં. સતવન, બં. છાતીમ, મ. સાતવીણ, ક. એલેલેગ, તે. એડાકુલ, અરિટાકુ; અં. ડેવિલ્સ ટ્રી, ડીટા-બાર્ક ટ્રી) છે. તે એક મોટું, સદાહરિત, આધારવાળું (butressed) 12 મી.થી 18 મી. ઊંચું વૃક્ષ છે. કેટલીક વાર…

વધુ વાંચો >

સપ્તમ ઋતુ (1977)

સપ્તમ ઋતુ (1977) : નામાંકિત ઊડિયા કવિ રમાકાંત રથ (જ. 1934) રચિત કાવ્યસંગ્રહ. આ કૃતિને કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો 1978ના વર્ષનો પુરસ્કાર મળ્યો હતો. રથનો આ ચોથો કાવ્યસંગ્રહ છે. તેઓ ઓરિસાના નવ્ય કવિતાના આંદોલનના અગ્રણી કવિ છે. તેમની સર્વાંગીણ કાવ્યસિદ્ધિથી આ નવ્ય કાવ્યપ્રવાહને દિશા અને નક્કરતા સાંપડે છે; બીજા કોઈ ઊડિયા…

વધુ વાંચો >

સપ્તર્ષિ

સપ્તર્ષિ : પ્રાચીન ભારતીય સાત ઋષિઓનો સમૂહ. પ્રાચીન દ્રષ્ટાઓને આ રીતે સાતની સંખ્યાના સમુદાયમાં એકસાથે નિર્દેશવામાં આવ્યા છે. સપ્તર્ષિ પદ દ્વારા આકાશમાં રહેલ નક્ષત્રમંડળના સાત તારાઓનું ઝૂમખું એવો અર્થ પણ સ્વીકારાય છે; તેનું કારણ એ છે કે, પ્રાચીન કાળમાં થઈ ગયેલ મોટા જ્યોતિષીઓ તથા આર્ય સંસ્કૃતિના મૂળ સંરક્ષકોને આપણા પૂર્વજોએ…

વધુ વાંચો >

સપ્તર્ષિ તારામંડળ (Ursa Major)

સપ્તર્ષિ તારામંડળ (Ursa Major) : ઉત્તર ગોળાર્ધમાંથી દેખાતા આકાશનું સહુથી જાણીતું તારામંડળ. આપણે ત્યાંથી એપ્રિલ મહિનામાં રાતના આઠ-નવ વાગ્યાના સુમારે ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાં ક્ષિતિજની થોડેક ઉપરના આકાશમાં જોતાં સપ્તર્ષિના સાત મુખ્ય તારાઓ બહુ સહેલાઈથી ઓળખી શકાય છે. ઉનાળાના દિવસોમાં સપ્તર્ષિનો દેખાવ વધુ સ્પષ્ટ અને આકર્ષક હોય છે. આ તારામંડળની મદદથી આકાશનાં…

વધુ વાંચો >

સપ્તર્ષિ સંવત

સપ્તર્ષિ સંવત : જુઓ સંવત

વધુ વાંચો >

સપ્તવાર્ષિક યુદ્ધ (૧૭૫૬-૧૭૬૩)

સપ્તવાર્ષિક યુદ્ધ (1756-1763) : યુરોપના મુખ્ય તથા શક્તિશાળી દેશો વચ્ચે સાત વર્ષ લડાયેલું યુદ્ધ. તે 7 વર્ષ સુધી ચાલ્યું એટલે ઇતિહાસમાં સપ્તવાર્ષિક યુદ્ધ તરીકે પ્રસિદ્ધ બન્યું. પ્રશિયાના રાજા મહાન ફ્રેડરિકે ઑસ્ટ્રિયા પાસેથી સાઇલેશિયા પ્રાંત પડાવી લીધો. ઑસ્ટ્રિયાની રાણી મેરિયા થૅરેસા એ પ્રાંત ફ્રેડરિક પાસેથી પાછો મેળવવા ઇચ્છતી હતી. તેથી તેણે…

વધુ વાંચો >

સપ્તસિન્ધુ

સપ્તસિન્ધુ : વેદમાં ઉલ્લેખાયેલી હિમાલયમાંથી વહેતી સાત નદીઓ. સપ્તસિન્ધુ વગેરે નદીઓને સચરાચર જગતની માતાઓ ‘विश्वस्य मतर​: सर्वा:’ ગણવામાં આવી છે. વિષ્ણુપુરાણ (2–3), ભાગવતપુરાણ (5–19), પદ્મપુરાણ વગેરે પુરાણોમાં ગંગા, સિન્ધુ, યમુના વગેરે નદીઓનાં વર્ણન મળે છે. ‘સિન્ધુ’ શબ્દની વિભાવના सिम्-धुन्वति ચોમેર પોતાના પ્રવાહથી બધું જ પૂરના કારણે હલબલાવે તે સિન્ધુ. સિન્ધુ…

વધુ વાંચો >

સપ્તસિંધુ

સપ્તસિંધુ : વેદોમાં જણાવેલ સાત નદીઓનો સમૂહ. આ શબ્દપ્રયોગ તે સમયના લોકો એટલે કે આર્યો દ્વારા ખેડવામાં આવતા પ્રદેશ માટે અને સાત મહાસાગરો માટે પણ કરવામાં આવ્યો છે. આ સાત નદીઓ માટે વિવિધ અનુમાનો કરવામાં આવ્યાં છે. વેદોમાં તેમનાં નામ ગંગા, યમુના, સરસ્વતી, શતદ્રુ, પરુષ્ણી, ઇરાવતી અને ચંદ્રભાગા આપવામાં આવ્યાં…

વધુ વાંચો >

સફી લખનવી

Jan 5, 2007

સફી લખનવી (જ. 3 જાન્યુઆરી 1862, લખનૌ; અ. 25 જૂન 1950) : સૂફી કવિ. તેમણે ‘સફી’ તખલ્લુસથી કાવ્યરચનાઓ કરી. તેમનું મૂળ નામ સૈયદઅલી નકી સૈયદ ફઝલહુસેન હતું. તેમના પિતા લખનૌના અંતિમ શાસકના દરબારમાં પ્રતિષ્ઠિત વિદ્વાન હતા. આ કારણે ‘સફી’ શાહી કુટુંબના નિકટના પરિચયમાં આવ્યા અને તેઓના સહાધ્યાયી બન્યા. દરબારનો અને…

વધુ વાંચો >

સફેદ ગેરૂ

Jan 5, 2007

સફેદ ગેરૂ : લક્ષણો : રાઈ પાકમાં આલબુગો કેન્ડિડા (Albugo candida) નામની ફૂગથી થતો રોગ. આ રોગમાં ફૂગના આક્રમણથી પાન તેમજ થડ અને દાંડી પર સફેદ રંગનાં એકથી બે મિલીમિટર વ્યાસનાં ચાઠાં થાય છે. આવાં ચાઠાં વૃદ્ધિ પામી એકબીજાંને મળી જાય છે. ફૂગનું ફૂલો પર આક્રમણ થતાં તેમનામાં વિકૃતિ આવે…

વધુ વાંચો >

સફેદ ચાંચડી (સફેદ ટપકાં)

Jan 5, 2007

સફેદ ચાંચડી (સફેદ ટપકાં) : તમાકુ પાકનાં ધરુવાડિયાંમાં ફેરરોપણી બાદ સર્કોસ્પોરા નિકોસિયાના નામની ફૂગથી થતો રોગ. આ પરોપજીવી ફૂગ રોગિષ્ઠ છોડના અવશેષો સાથે જમીનમાં એક ઋતુથી બીજી ઋતુ સુધી જીવંત રહે છે. તે ધરુવાડિયાં અથવા તમાકુના પાકમાં પ્રાથમિક ચેપ લગાડી રોગની શરૂઆત કરે છે. દ્વિતીય ચેપ ફૂગના વ્યાધિજનો પવન મારફતે…

વધુ વાંચો >

સફેદ માખ (સફેદ માખી)

Jan 5, 2007

સફેદ માખ (સફેદ માખી) : ચૂસિયા પ્રકારની સફેદ મશી તરીકે પણ ઓળખાતી બહુભોજી જીવાત. વર્ગીકરણમાં તેનો સમાવેશ હેમિપ્ટેરા (hemiptera) શ્રેણીની પેટાશ્રેણી હોમોપ્ટેરા(homoptera)ના ઍલ્યુરૉડિડી (aleurodidae) કુળમાં થાય છે. કૃષિ-પાકો ઉપર ઉપદ્રવમાં તે મોલો(એફિડ)ની સાથે જોવા મળતી જીવાત હોવાથી બંને જીવાતો ‘મોલો-મશી’થી ઓળખાય છે. અંગ્રેજીમાં તે ‘વ્હાઇટ ફ્લાય’ કે ‘મીલીવિંગ’ તરીકે પણ…

વધુ વાંચો >

સફેદો (વ્હાઇટ લેડ)

Jan 5, 2007

સફેદો (વ્હાઇટ લેડ) : રંગકાર્યમાં સફેદ વર્ણક (pigment) તરીકે વપરાતો બેઝિક (basic) લેડ કાર્બોનેટ. સૂત્ર : 2PbCO3્રPb(OH)2. બેઝિક લેડ સલ્ફેટ તેમજ બેઝિક લેડ સિલિકેટ માટે પણ આ નામ વપરાય છે. સફેદ વર્ણકો પૈકી આ જૂનામાં જૂનો વર્ણક છે. આંતરિક અને બાહ્ય પેઇન્ટ અને ઇનૅમલને ઉત્તમ પ્રચ્છાદન-શક્તિ (hiding power), નમ્યતા (flexibility),…

વધુ વાંચો >

સફ્રી, સંતોખસિંહ

Jan 5, 2007

સફ્રી, સંતોખસિંહ (જ. ઑક્ટોબર 1920, ખન્ના લુબાના, જિ. શેખુપુરા [હાલ પાકિસ્તાનમાં]) : પંજાબી કવિ. 1980થી તેઓ પંજાબી કવિ સભા, જાલંધરના પ્રમુખ રહેલા. તેમણે અત્યાર સુધીમાં 10 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમાં ‘કૌમી તરાને’ (1956); ‘ગાગર વિચ સાગર’ (1973); ‘જિંદગી’ (1974); ‘બૈતાન દા સફર’ (1985); ‘સફ્રી દા સરનાવન’ (1990); ‘વીરસા પંજાબ દા’…

વધુ વાંચો >

સબએસિડિક અગ્નિકૃત ખડકો

Jan 5, 2007

સબએસિડિક અગ્નિકૃત ખડકો : સિલિકા સંતૃપ્તિ મુજબ પાડેલા અગ્નિકૃત ખડકોના પ્રકારો. હૅચ, વેલ્સ અને વેલ્સ નામના ખડકવિદોએ રાસાયણિક તેમજ ખનિજીય મિશ્ર લક્ષણોને આધારે અગ્નિકૃત ખડકોનું જે વર્ગીકરણ કરેલું છે તેમાં અગ્નિકૃત ખડકોને તેમાં રહેલી સિલિકા-સંતૃપ્તિ પ્રમાણે એસિડિક, સબએસિડિક, બેઝિક અને પારબેઝિક  એ મુજબના ચાર વિભાગોમાં વર્ગીકૃત કરેલા છે; આ ઉપરાંત…

વધુ વાંચો >

સબનીસ, વસંત દામોદર

Jan 5, 2007

સબનીસ, વસંત દામોદર (જ. 6 ડિસેમ્બર 1923, સોલાપુર, મહારાષ્ટ્ર) : મરાઠી વ્યંગ્યકાર, નાટકકાર અને વાર્તાકાર. તેમનું મૂળ નામ રઘુનાથ હતું. તેમણે મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ.ની ડિગ્રી મેળવી. ‘લોકશક્તિ’ દૈનિકના પત્રકાર તરીકે કારકિર્દી શરૂ કર્યા પછી મહારાષ્ટ્ર સરકારના પ્રચારવિભાગમાં નાયબ નિયામક તરીકે જોડાયા અને સમયાંતરે સેવાનિવૃત્ત થયા. તેઓ 1976થી 1983 સુધી બાળકો…

વધુ વાંચો >

સબમરીન

Jan 5, 2007

સબમરીન : સામાન્ય રીતે દરિયાના પાણીની સપાટીની નીચે અદૃશ્ય રીતે યુદ્ધના કામે લગાડવામાં આવતી સ્વચાલિત નૌકા. મોટા ભાગની સબમરીનોને મુખ્યત્વે બે પ્રકારની કામગીરી કરવાની હોય છે : (1) શત્રુપક્ષની સબમરીનો તથા અન્ય પ્રકારનાં જહાજો કે વહાણો પર હુમલા કરી તેમને નષ્ટ કરવાની કામગીરી; (2) શત્રુપક્ષના વિસ્તારો પર મિસાઇલ દ્વારા હુમલા…

વધુ વાંચો >

સબસિડી

Jan 5, 2007

સબસિડી : કોઈ વસ્તુ કે સેવાની પડતર-કિંમત અને બજાર-કિંમત વચ્ચેનો તફાવત ઉપભોક્તાવર્ગના હિતમાં ઘટાડવા માટે સરકાર કે અન્ય જાહેર સંસ્થાઓ દ્વારા ઉત્પાદકોને અપાતી આર્થિક સહાય. સામાન્ય રીતે આવી સહાય સાર્વજનિક ઉપભોગ(mass consumption)ની વસ્તુઓ અને સેવાઓ પર અપાતી હોય છે. તેનું કદ મહદ્અંશે જે તે વસ્તુ કે સેવાના ઉત્પાદનના પ્રમાણમાં નિર્ધારિત…

વધુ વાંચો >