૧.૦૪
અચ્ચ મિલઇ અચ્ચર મિલઇથી અજીવજનન
અજબકુમારી
અજબકુમારી : ત્રિઅંકી ગુજરાતી નાટક. લે. મૂળશંકર મૂલાણી. રજૂઆત : શ્રી મુંબઈ ગુજરાતી નાટકમંડળી, 30-9-1889; પ્રકાશન; 1955. અજબકુમારી ચંદ્રાવતીના સેનાપતિ રણધીરને ચાહે છે. ચંદ્રાવતીની રાજકુંવરી ચંદ્રિકા પણ તેને ચાહે છે. રાણી ધારા રાજ્યલોભમાં તેને ચંદ્રાવતીના ગર્વિષ્ઠ રાજકુમાર અર્જુનદેવ સાથે પરણાવવા મથે છે. રાજા પુત્રીને લઈ જંગલમાં આવે છે. અર્જુનદેવ અને…
વધુ વાંચો >અજમ (ઈરાન)
અજમ (ઈરાન) : અરબ દેશ સિવાય બીજો દેશ, ખાસ કરીને ઈરાન અને તુર્કસ્તાન. અરબી ભાષા ન જાણવાના કારણે ઈરાની લોકો આરબ લોકો સામે ચૂપ રહેતા હતા, તેથી આવાં માણસોને અરબસ્તાનમાં મૂંગાં કે પ્રાણી જેવાં કહેવામાં આવતાં. તેથી ‘અજમી’નો અર્થ જે અરબસ્તાનનો રહીશ ન હોય તે અર્થાત્ ઈરાની કે તુરાની થતો.…
વધુ વાંચો >અજમતહુસેનખાં
અજમતહુસેનખાં (જ. 5 માર્ચ 1911 અલીગઢ, ઉત્તરપ્રદેશ; અ. 26 જુલાઈ 1975 મુંબઈ, મહારાષ્ટ્ર) : પ્રસિદ્ધ ગાયક અને શાયર. અજમતહુસેનખાંએ સંગીતની તાલીમ સંગીતક્ષેત્રના સુપ્રસિદ્ધ ઉસ્તાદો અલ્તાફહુસેનખાં, વિલાયતહુસેનખાં તથા અલ્લાદિયાખાં પાસેથી લીધેલી. મહાન સંગીતકારોની વિશેષતાઓ પોતાનામાં આત્મસાત્ કરીને એમણે પોતાની ગાયકીની વિશેષતા સ્થાપિત કરી હતી. આગ્રા તથા જયપુર ગાયકીના સમન્વયની ક્ષમતા એમણે…
વધુ વાંચો >અજમાનો રોગ
અજમાનો રોગ (ભૂકી છારો, powdery mildew) : વનસ્પતિને થતો આ રોગ ઇરાસાઇફી પોલીગોની નામની ફૂગથી થાય છે. સૌપ્રથમ પાન અને ત્યારબાદ ડાળી અને દાણા ઉપર રાખોડી જેવો ભૂકી છારો (મૂળ સિવાય બધા જ ભાગો ઉપર) જોવા મળે છે. દાણા નાના, ચિમળાયેલા અને વણપોષાયેલ રહે છે. ઠંડું ભેજવાળું વાતાવરણ આ રોગનું…
વધુ વાંચો >અજમેર
અજમેર : ભારતના રાજસ્થાનનો જિલ્લો અને તેનું વડું મથક. વિસ્તાર : આશરે 8,481 ચોકિમી. વસ્તી : જિલ્લો 25,08,000 (2011); શહેર 5,42,321 (2011). રાજપૂત શાસક અજયદેવે અગિયારમી સદીમાં અજમેરની સ્થાપના કરી હતી. ભારતના છેલ્લા રાજપૂત રાજા પૃથ્વીરાજ પાસેથી સુલતાન મુઇજુદ્દીન મહમ્મદ ઘોરીએ એ જીતી લીધું. 1193માં તે દિલ્હીના ગુલામ વંશના રાજ્ય…
વધુ વાંચો >અજમો
અજમો : દ્વિદળી વર્ગના ઍપિયસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Trachyspermum ammi (Linn.) Sprague. syn. T. copticum Link., syn. Carum copticum Hiren. (સં. अजमोद; હિં. अजवायन, आजोवान; ગુ. અજમો; અં. બિશપ્સ વીડ.) છે. તેના સહસભ્યો બ્રાહ્મી, વરિયાળી, પીમ્પીનેલા, હિંગ, સુવા, ધાણા, જીરું અને ગાજર છે. વર્ગીકરણની પદ્ધતિમાં આ કુળને ઍપિયેલ્સ…
વધુ વાંચો >અજમોદ, અજમોદા
અજમોદ, અજમોદા : દ્વિદળી વર્ગના ઍપિયેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Apium graveolens Linn. var. duke DC. (સં. હિં. મ. अजमोदा, ક. અજમોદ; ગુ. અજમોદ, બોડી અજમો; અં. ગાર્ડન સે’લરી) છે. આર. એન. સુતરિયા (1958) તેને Carum પ્રજાતિમાં મૂકે છે. બીજ દવામાં અને પર્ણો કચુંબર તરીકે વપરાય છે. તે મુખ્યત્વે…
વધુ વાંચો >અજમોદાદિ ચૂર્ણ
અજમોદાદિ ચૂર્ણ : આયુર્વેદિક ઔષધ. બોડી અજમો, વાવડિંગ, સિંધાલૂણ, દેવદાર, ચિત્રક, પીપરીમૂલ, સુવાદાણા, લીંડીપીપર અને મરી દરેક એક ભાગ, હરડે પાંચ ભાગ, વરધારો દસ ભાગ અને સૂંઠ દસ ભાગ લઈ એકત્ર ખાંડી વસ્ત્રગાળ ચૂર્ણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ ચૂર્ણમાંથી 2થી 5 ગ્રામ જેટલું ફાકી ઉપર ગરમ પાણી પીવાથી હાથપગના…
વધુ વાંચો >અજયપાલ
અજયપાલ : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા કુમારપાલનો ભત્રીજો અને ઉત્તરાધિકારી (1172–1176). એ પરમ માહેશ્વર હતો. જૈન પ્રબંધોમાં એને જૈનધર્મવિરોધી નિરૂપ્યો છે. તેણે શાકંભરીના રાજા સોમેશ્વરને વશ કરીને કર આપતો કર્યો હતો, એ તેનું વિશિષ્ટ પરાક્રમ ગણાયું છે. અજયપાલને મેવાડના રાજા સામંતસિંહ સાથે સંઘર્ષ થયેલો. અજયપાલ ભીલસા તથા નર્મદાતટ પ્રદેશ પર…
વધુ વાંચો >અચ્ચ મિલઇ અચ્ચર મિલઇ
અચ્ચ મિલઇ અચ્ચર મિલઇ : 1984નો રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર તમિળ ફિલ્મ. કથા તથા દિગ્દર્શન : બાલચન્દ્રન. નિર્માતા : કવિથાલય પ્રોડક્શન્સ. મુખ્ય કલાકારો : સરિથા, રાજેશ, દેહલી ગણેશ, પવિત્રા, અહલ્યા, પ્રભાકર. થેનગોજન ફટાકડાની દુકાનમાં મજૂરી કરે છે. એનો બાપ બ્રહ્મનારાયણમ્ આંધળો હોવાથી, એ સ્વાતંત્ર્યસેનાની હોવા છતાં દીકરીની કમાણી પર જ…
વધુ વાંચો >અચ્છન મહારાજ
અચ્છન મહારાજ (જ. 1893, લમુહા, જિ. સુલતાનપુર; અ. 1946, લખનૌ) : સુપ્રસિદ્ધ કથક નૃત્યકાર. સુપ્રસિદ્ધ કથક નૃત્યકાર બિરજુ મહારાજના પિતા. એમણે કથક નૃત્યની તાલીમ એમના પ્રસિદ્ધ નૃત્યકાર કાકા મહારાજ બિન્દાદીન પાસેથી લીધેલી. બિન્દાદીનને સંતાન ન હોવાથી એમણે ભત્રીજા અચ્છનને પોતાનો નૃત્યકલાનો વારસો આપ્યો. અચ્છન મહારાજે કાકાનો કલાવારસો જાળવી રાખ્યો; એટલું…
વધુ વાંચો >અચ્યુતાનંદ દાસ
અચ્યુતાનંદ દાસ (15મી-16મી શતાબ્દી) : પંચસખામાંના સૌથી નાના, ભવિષ્યદર્શન કરાવતા પ્રસિદ્ધ પુસ્તક ‘માળિકા’ના ઊડિયા લેખક. 1955માં ઉડિસા (આજનું ‘ઓડિસા’ રાજ્ય)માં બહુ મોટાં પૂર આવ્યાં હતાં. ‘માળિકા’માં આ પૂરની આગાહી કરતી પંક્તિઓ છે. સમાજસેવક તરીકે પણ અચ્યુતાનંદ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. કૈબર્ત અને ગોપાળ જાતિના લોકોને મંત્ર તથા શાસ્ત્ર શીખવાનો નિષેધ હતો.…
વધુ વાંચો >અછબડા
અછબડા (chicken pox) : બેથી છ વર્ષનાં બાળકોને ઝીણી ફોલ્લીઓ અને ફોલ્લા કરતો વિષાણુજન્ય (viral) ચેપી રોગ. તે જોતજોતામાં વાવડનું રૂપ ધારણ કરે છે. વેલરે 1953માં બતાવેલું કે આ જ રોગના વિષાણુથી હર્પિસ ઝોસ્ટર નામનો વ્યાધિ પણ થાય છે. તેથી તેને અછબડા-ઝોસ્ટર વિષાણુ કહે છે. દર્દીના શ્વસનમાર્ગમાં અને ફોલ્લાની રસીમાં…
વધુ વાંચો >અછાદ્ય
અછાદ્ય : બૌદ્ધ સ્થાપત્યમાં સ્તૂપોનાં બહારનાં આવરણ. જ્યારે જર્જરિત થયેલા સ્તૂપનાં સમારકામ થતાં ત્યારે મૂળ બંધાયેલ ઇમારતને જરા પણ અડક્યા સિવાય તેની બહાર બીજું આવરણ ઊભું કરીને ફરીથી ઇમારત ચણવામાં આવતી. આવી ઊભી કરાયેલી ઇમારત, જે આવરણ તરીકે જ ઉપયોગમાં આવતી, તેને અછાદ્ય કહેવામાં આવતી. સારનાથનો સ્તૂપ આનું એક ઉદાહરણ…
વધુ વાંચો >અછિદ્ર ખડકો
અછિદ્ર ખડકો : છિદ્રાળુ ખડકોથી વિરુદ્ધ સખત ઘટ્ટ અને પાસાદાર ખડકો. મુખ્યત્વે આ ખડકોમાં કે પડ ઉપર, દબાણથી કે ગરમીની પ્રક્રિયાથી કે જ્વાળામુખી, ધરતીકંપ યા અંદરની હિલચાલથી વિકૃતીકરણ થાય છે તેથી ખડકો વધુ સખત અને સંગઠિત થાય છે, ઘનતા વધે છે તો કેટલીક વખત છિદ્રો પુરાઈ જાય છે. આવા ખડકોમાં…
વધુ વાંચો >અછૂત કન્યા
અછૂત કન્યા (1936) : લોકપ્રિય હિન્દી ચલચિત્ર. કથા : હિમાંશુ રૉયની. દિગ્દર્શન : ફ્રેન્ઝ ઑસ્ટિન. મુખ્ય અભિનય : દેવિકારાણી અને અશોકકુમાર. નિર્માતા : બૉમ્બે ટૉકીઝ. હરિજન દુખિયાની પુત્રી કસ્તૂરી અને બ્રાહ્મણ મોહનલાલનો પુત્ર પ્રતાપ એકબીજાના પ્રેમમાં છે. ગામડાંના લોકો એનો વિરોધ કરે છે; એટલું જ નહિ, પણ બંનેના બાપ એકબીજા…
વધુ વાંચો >અજ
અજ : ભારતીય ઇતિહાસમાં અજ નામના અનેક રાજાઓ થઈ ગયા. ઋગ્વેદના સાતમા મંડળમાં વર્ણવેલા દાશરાજ્ઞ યુદ્ધમાં સુદાસના શત્રુનું નામ અજ હતું. અજ નામે એક પાંડવપક્ષીય રાજા પણ હતો. પ્રિયવ્રત વંશના ઋષભદેવના કુળમાં જન્મેલા પરિહર્તા અને સ્તુતિના મોટા પુત્રનું નામ અજ હતું. વિજયકુળમાં થયેલા બલાકાશ્વ રાજાના પુત્રનું નામ અજ હતું. અજ…
વધુ વાંચો >અજગર
અજગર (Python) : એશિયા, ઑસ્ટ્રેલિયા, આફ્રિકા વગેરે ખંડોના દેશોમાં મળી આવતો સૌથી મોટો બિનઝેરી સર્પ. ઉપસમુદાય પૃષ્ઠવંશી, વર્ગ સરીસૃપ. શ્રેણી : સ્ક્વૅમાય, ઉપશ્રેણી ઓફિડિયા, કુળ બોઇડે, પ્રજાતિ પાયથૉન. અજગર અંગેની સૌપ્રથમ જાણકારી સેબાએ 1734માં આપી. ભારતમાં બે જાતિના અજગર વસે છે : પી. રેટિક્યુલેટસ અને પી. મૉલ્યુરસ. રેટિક્યુલેટસ આશરે 6થી…
વધુ વાંચો >અજન્યુતા (Apogamy)
અજન્યુતા (Apogamy) : વાહકપેશીધારી વનસ્પતિઓના સામાન્ય જીવનચક્રમાં બે અવસ્થાઓ એકાંતરે ગોઠવાયેલી હોય છે : (1) દ્વિગુણિત (diploid) બીજાણુજનક (sporophyte) અને (2) એકગુણિત (haploid) જન્યુજનક (gametophyte). આ બંને અવસ્થાઓ તેમના જીવનચક્રમાં નિયમિતપણે એકાંતરણ કરે છે. આ એકાંતરણ બે મહત્ત્વની ક્રિયાઓ દ્વારા થાય છે : (1) ફલન (fertilization) અને (2) અર્ધીકરણ અથવા અર્ધસૂત્રીભાજન…
વધુ વાંચો >