૧૯.૨૩

વંસ-સાહિત્યથી વાઘેલા, જયવન્તસિંહજી રણમલસિંહજી મહારાણા (સાણંદના બાપુ)

વંસ-સાહિત્ય

વંસ-સાહિત્ય : બૌદ્ધ ધર્મના જાણીતા ગ્રંથો. પાલિ ભાષામાં રચાયેલ વંસ(સં. વંશ)-સાહિત્ય બૌદ્ધોના ધાર્મિક સાહિત્યમાં એક વિશેષ સ્થાન અને મહત્વ ધરાવે છે. વંસ એટલે પરંપરા. વંસ-સાહિત્યમાં ભગવાન બુદ્ધની પરંપરા, તેમને અનુસરતા રાજાઓની પરંપરા કે તેમની સાથે સંબંધ ધરાવતાં સ્થાન ઇત્યાદિની પરંપરાનો ઇતિહાસ આલેખવામાં આવ્યો હોય છે. મુખ્યત્વે શ્રીલંકામાં રચાયેલા આ સાહિત્યમાં…

વધુ વાંચો >

વાઅલ (Vaal)

વાઅલ (Vaal) : દક્ષિણ આફ્રિકાની મુખ્ય નદીઓ પૈકીની એક. તે ટ્રાન્સવાલ અને ઑરેન્જ ફ્રી સ્ટેટ વચ્ચે પ્રાદેશિક સીમા રચે છે. ઑરેન્જ નદીને મળતી તે મુખ્ય સહાયક નદી છે. તે ટ્રાન્સવાલના અગ્નિભાગમાંથી ક્લિપસ્ટેપલ અને બ્રેયટન નજીકથી નીકળે છે. 1355 કિમી.ના અંતર માટે તે નૈર્ઋત્ય તરફ વહે છે અને ડગ્લાસથી પશ્ચિમે 13…

વધુ વાંચો >

વાઇકિંગ

વાઇકિંગ : ઉત્તર યુરોપીય વિસ્તાર સ્કૅન્ડિનેવિયાના આઠમીથી દસમી સદી દરમિયાન આક્રમક સમુદ્રી ચડાઈઓ કરનારા અને લૂંટફાટ કરનારા લોકો. ગુજરાતમાં પ્રચલિત ચાંચિયા સાથે તેમનું સામ્ય જોઈ શકાય. સ્કૅન્ડિનેવિયા ભૌગોલિક વિસ્તાર છે; જેમાં ઉત્તર યુરોપીય વિસ્તારમાં આવેલા સ્વીડન, નૉર્વે, ડેન્માર્ક, આઇસલૅન્ડ અને તેમના વિસ્તારના ટાપુઓનો સમાવેશ થાય છે. સ્કૅન્ડિનેવિયનો પશ્ચિમ ઇંગ્લૅન્ડમાં વસ્યા…

વધુ વાંચો >

વાઇકિંગ અંતરીક્ષયાન શ્રેણી

વાઇકિંગ અંતરીક્ષયાન શ્રેણી : મંગળ ગ્રહના અન્વેષણ માટે અમેરિકા દ્વારા પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવેલાં અંતરીક્ષયાનોની શ્રેણી. તેમાં વાઇકિંગ-1 અને વાઇકિંગ-2 અંતરીક્ષયાનો હતાં. વાઇકિંગ-1 20 ઑગસ્ટ, 1975ના રોજ તથા વાઇકિંગ-2 9 સપ્ટેમ્બર, 1975ના રોજ પ્રક્ષેપિત કરવામાં આવ્યાં હતાં. આ બંને યાનોમાં મંગળ ગ્રહની સપાટી પર ઉતરાણ કરી શકે તેવાં અન્વેષી-યાનો રાખવામાં આવ્યાં…

વધુ વાંચો >

વાઇગલ, હેલન

વાઇગલ, હેલન (જ. 1900; અ. 1972) : વિશ્વવિખ્યાત જર્મન નટી. નાટ્યકાર અને નાટ્યવિદ બર્ટોલ્ટ બ્રેખ્તની પત્ની. બ્રેખ્તના અત્યંત નાટ્યાત્મક જીવન અને સંઘર્ષમય વિદેશનિવાસ દરમિયાન એમની સાથે અડીખમ ઊભાં રહી ક્રાંતિકારી થિયેટર-પ્રણાલિમાં સહયોગ આપી, બ્રેખ્તના મૃત્યુ પછી બર્લિનર એન્સેમ્બલ થિયેટરને માર્ગદર્શન આપનારી આ નટીએ જગતના નાટ્યઇતિહાસમાં ખૂબ મોટું કામ કર્યું છે.…

વધુ વાંચો >

વાઇગુ સ્મારક, ઈસે (જાપાન)

વાઇગુ સ્મારક, ઈસે (જાપાન) : જાપાનના શિન્તો ધર્મનું પ્રાચીનતમ તીર્થધામ. દક્ષિણ-પૂર્વ જાપાનના નારાના દરિયાકાંઠે ઈસેના સ્થળે વાઇગુ સ્મારક આવેલું છે. સામાન્ય રીતે તે ઈસેના મંદિર તરીકે જાણીતું છે. અહીં અનેક સ્મારકોનો સમૂહ છે. અહીં બે સ્વતંત્ર અલગ અલગ મંદિરો આવેલાં છે – નાઇકુ (અંદરનું મંદિર) અને ગેકુ (બહારનું મંદિર). સામ્રાજ્યની…

વધુ વાંચો >

વાઇઝ, રૉબર્ટ

વાઇઝ, રૉબર્ટ (જ. 10 સપ્ટેમ્બર 1914, ઇન્ડિયાના, વિન્ચેસ્ટર, અમેરિકા) : ચલચિત્રનિર્માતા, અભિનેતા, દિગ્દર્શક, સંપાદક, ધ્વનિસંયોજક. ‘સિટિઝન કેન’ જેવા પ્રશિષ્ટ ચિત્રનું સંપાદન કરનાર રૉબર્ટ વાઇઝે કારકિર્દીનો પ્રારંભ ધ્વનિસંયોજક તરીકે કર્યો હતો. ત્રણ ભાઈઓમાં સૌથી નાના રૉબર્ટે 19 વર્ષની વયે એ સમયના ખ્યાતનામ આર. કે. ઓ. સ્ટુડિયોમાં નોકરી શરૂ કરી હતી. ચિત્રો…

વધુ વાંચો >

વાઇઝમન, ઑગસ્ટ

વાઇઝમન, ઑગસ્ટ (જ. 1834, ફ્રૅન્કફર્ટ, જર્મની; અ. 1914, ફ્રીબર્ગ) : જનીનવિજ્ઞાનના સ્થાપકોમાંના એક તરીકે જાણીતા પ્રખ્યાત જર્મન જીવવિજ્ઞાની. જનનરસ(germ plasm)ના પ્રણેતા, ડાર્વિનવાદના સમર્થક. જ્યારે લૅમાર્કનાં ઉપાર્જિત લક્ષણોના વારસા(inheritance of acquired characters)ના જોરદાર વિરોધક. જનનરસના સિદ્ધાંતને હાલના DNAના સિદ્ધાંતના અગ્રયાયી (fore-runner) તરીકે વર્ણવી શકાય. જનનરસના સિદ્ધાંત મુજબ જીવરસ (protoplasm) બે પ્રકારના…

વધુ વાંચો >

વાઇઝર, ફ્રેડરિક વૉન

વાઇઝર, ફ્રેડરિક વૉન (જ. 1851; અ. 1926) : અર્થશાસ્ત્રમાં અઢારમી અને ઓગણીસમી સદીમાં પ્રચલિત બનેલી ઑસ્ટ્રિયન વિચારધારાથી પ્રભાવિત અર્થશાસ્ત્રી. ઉમરાવ પરિવારમાં જન્મ. વિયેના, બર્લિન તથા પ્રાગ યુનિવર્સિટીઓમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ લીધું. ઑસ્ટ્રિયન વિચારધારાના પ્રવર્તક કાર્લ મેન્જર(1840-1921)ના સીમાવર્તી તુષ્ટિગુણના સિદ્ધાંતથી વાઇઝર બહુ પ્રભાવિત થયા હતા. 1903માં વાઇઝરની નિમણૂક વિયેના યુનિવર્સિટીમાં મેન્જરના સ્થાને…

વધુ વાંચો >

વાઇટેક્સ

વાઇટેક્સ : જુઓ નગોડ.

વધુ વાંચો >

વાગ્નર, રિચાર્ડ

Jan 23, 2005

વાગ્નર, રિચાર્ડ (જ. 22 મે 1813, લિપઝિગ, જર્મની; અ. 13 ફેબ્રુઆરી 1883, વેનિસ, ઇટાલી) : પ્રસિદ્ધ જર્મન ઑપેરા-સ્વરનિયોજક અને સંગીત-સિદ્ધાંતકાર. ઓગણીસમી સદીના યુરોપના સંગીતને દિશાસૂચન કરવાનું કામ તેણે પોતાના સંગીત તેમજ ગ્રંથો વડે કર્યું. કુટુંબમાં જ સંગીતનું વાતાવરણ હતું. એ બાળક હતો ત્યારે પિતા મૃત્યુ પામ્યા. માતા અને અભિનેતાની કારકિર્દી…

વધુ વાંચો >

વાગ્નેર, ઑટો

Jan 23, 2005

વાગ્નેર, ઑટો (જ. 1841; અ. 1918) : ઑસ્ટ્રિયાના સ્થપતિ. 1894માં વિયેનામાં અકાદમીના પ્રોફેસર થયા. ત્યાં તેમણે આપેલું ઉદ્ઘાટન-પ્રવચન જાણીતું છે. તેમાં તેમણે સ્થાપત્યના નવા અભિગમ વિશે વાત કરી હતી. તે માટે ભૂતકાળમાંથી (પરંપરાગત સ્થાપત્યશૈલીમાંથી) મુક્તિ અને નવ્ય રેનેસાંસ-શૈલી માટે દલીલો કરી હતી. આ અગાઉ તેમણે નવ્ય રેનેસાંસ-શૈલીમાં ઇમારતોનું નિર્માણ કર્યું…

વધુ વાંચો >

વાગ્ભટ્ટ

Jan 23, 2005

વાગ્ભટ્ટ : આયુર્વેદ ક્ષેત્રના એક જાણીતા ગ્રંથકાર. વૃદ્ધ વાગ્ભટ્ટ અને વાગ્ભટ્ટ નામથી બે આચાર્યો આયુર્વેદમાં પ્રસિદ્ધ છે. વૃદ્ધ વાગ્ભટ્ટે ‘અષ્ટાંગસંગ્રહ’ નામના ગ્રંથની રચના કરી છે તો વાગ્ભટ્ટે ‘અષ્ટાંગ-હૃદય’ નામનો ગ્રંથ લખ્યો છે. કેટલાક વિદ્વાનો માને છે કે આ બે વ્યક્તિઓ જુદી નથી, એક જ છે. ‘અષ્ટાંગસંગ્રહ’ ગ્રંથમાં ચરક, સુશ્રુત વગેરેના…

વધુ વાંચો >

વાગ્મી, મહેશ્વર પ્રસાદ

Jan 23, 2005

વાગ્મી, મહેશ્વર પ્રસાદ (જ. 18 ઑગસ્ટ 1941, આગ્રા, ઉત્તરપ્રદેશ) : હિંદી પત્રકાર અને લેખક. તેમણે હિંદીમાં સાહિત્યાલંકાર (દેવગઢ); વિદ્યાવાચસ્પતિ (અજમેર) અને એચ.એમ.બી.એસ.(હોમિયોપથી)ની ડિગ્રીઓ મેળવી છે. 1963થી તેઓ ઇન્દ્રપ્રસ્થ વિદ્યાપીઠ, નવી દિલ્હીના પ્રમુખ અને 1970થી હિંદી વિદ્યાપીઠ, નવી દિલ્હીના અધ્યક્ષ રહ્યા. વળી તેઓ સરસ્વતી સંગમ અને સેન્ટ્રલ એજ્યુકેશન ગૅઝેટના સંપાદક પણ…

વધુ વાંચો >

વાઘ

Jan 23, 2005

વાઘ : પ્રતીકરૂપ ભારતનું રાષ્ટ્રીય પ્રાણી. તે માંસાહારી વન્ય જીવ છે. (Carnivora) શ્રેણીના ફેલિડે કુળના આ સસ્તન પ્રાણીનું શાસ્ત્રીય નામ છે Panthera tigriss linn. વાઘની ચામડીનો રતાશ પડતો બદામી રંગ અને ચામડી પરના અનિયમિત આકારના પટા (bands) ઘણા આકર્ષક હોય છે. તેના મોઢા પરની રંગરચના, તેનું ગળું અને ઉદરપ્રદેશના નીચલા…

વધુ વાંચો >

વાઘરી

Jan 23, 2005

વાઘરી : જુઓ પરંપરાગત વ્યવસાયો.

વધુ વાંચો >

વાઘ, વિઠ્ઠલ ભીખાજી

Jan 23, 2005

વાઘ, વિઠ્ઠલ ભીખાજી (જ. 1 જાન્યુઆરી 1945, હિંગાણી, જિ. અકોલા, મહારાષ્ટ્ર) : મરાઠી લેખક. તેમણે ઇન્દોર યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ. અને અમરાવતી યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મેળવી. ત્યારબાદ તેઓ શ્રી શિવાજી કૉલેજ ઑવ્ આર્ટ્સ, કૉમર્સ ઍન્ડ સાયન્સ, અકોલામાં પ્રાધ્યાપક તરીકે જોડાયા અને અધ્યાપનકાર્ય કર્યું. તેઓ 1994-95માં રિજિયૉનલ સબોર્ડિનેટ સર્વિસિસ સિલેક્શન બૉર્ડ, અમરાવતીના અધ્યક્ષપદે…

વધુ વાંચો >

વાઘા સરહદી થાણું

Jan 23, 2005

વાઘા સરહદી થાણું : ભારત-પાકિસ્તાન સીમા-રેખા પરનું પંજાબમાં આવેલું થાણું. પંજાબ રાજ્યની પશ્ચિમ અને વાયવ્ય ખૂણાની સીમા પડોશી દેશ પાકિસ્તાન સાથે જોડાયેલી છે. ભારત-પાકિસ્તાન સરહદ પરનું આ મહત્વનું સરહદી થાણું પંજાબના અમૃતસર શહેર અને પાકિસ્તાનના લાહોર શહેર વચ્ચેની રેખા પર બરાબર મધ્યમાં આવેલું છે. વાઘાથી અમૃતસર અને વાઘાથી લાહોર વચ્ચે…

વધુ વાંચો >

વાઘેલા, જયવન્તસિંહજી રણમલસિંહજી મહારાણા (સાણંદના બાપુ)

Jan 23, 2005

વાઘેલા, જયવન્તસિંહજી રણમલસિંહજી મહારાણા (સાણંદના બાપુ) (જ. 16 ઑક્ટોબર 1904, સાણંદ, જિ. અમદાવાદ; અ. 18 જૂન 1980, સાણંદ, જિ. અમદાવાદ) : અમદાવાદ નજીકના સાણંદ રિયાસતના ઠાકોર; ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતના મર્મજ્ઞ, પ્રોત્સાહક અને પુરસ્કર્તા; નવા રાગોના સર્જક અને શબ્દ તથા સ્વર બંનેના વિખ્યાત રચનાકાર. મૂળ કર્ણાટકના સોલંકી વંશમાં જન્મ. પિતાનું…

વધુ વાંચો >