૧૮.૦૬
રેઝિનથી રેડિયો-નાટક
રેઝિન
રેઝિન : પાઇન, ફર જેવાં ઝાડ તથા ક્ષુપ(shrubs)ની છાલ ઉપર રસસ્રાવ (exudation) રૂપે જોવા મળતું કાર્બનિક ઍસિડો, સુગંધી (essential) તેલો અને ટર્પીન-સંયોજનોનું ગુંદર જેવું, અસ્ફટિકમય (amorphous), હવામાં સખત બની જતું મિશ્રણ. સંશ્લેષિત રેઝિન એ માનવસર્જિત ઉચ્ચ બહુલક છે. કુદરતી રેઝિન દહનશીલ (combustible), વિદ્યુત-અવાહક, સખત અને ઠંડું હોય ત્યારે કાચસમ (glassy)…
વધુ વાંચો >રેઝિન તથા લિગ્નિનયુક્ત વાનસ્પતિક ઔષધો
રેઝિન તથા લિગ્નિનયુક્ત વાનસ્પતિક ઔષધો પાઇન અને ચીડ પ્રકારનાં વૃક્ષો તથા અન્ય છોડવામાંથી મળી આવતા ઔષધીય ગુણ ધરાવતા ઘટકો. રેઝિન એ પાઇન અને ચીડ જેવાં વૃક્ષોમાંથી ઝરતો અને હવામાં સખત બની જતો પદાર્થ છે, જ્યારે લિગ્નિન એ કાષ્ઠીય (woody) છોડવાની કોષદીવાલોમાંથી મળી આવતો કુદરતી બહુલક છે. તેમનો સીધો યા આડકતરો…
વધુ વાંચો >રેટન, મેરી લૂ
રેટન, મેરી લૂ (જ. 24 જાન્યુઆરી 1968, ફરમૉન્ટ, વેસ્ટ વર્જિનિયા, યુ.એસ.) : અમેરિકાનાં અંગકસરત(gymnastics)નાં મહિલા ખેલાડી. 1984માં એટલે કે પશ્ચિમ યુરોપના બહિષ્કારના વર્ષે લૉસ ઍન્જલીઝ ખાતેના ઓલિમ્પિક રમતોત્સવમાં તેઓ પ્રેક્ષકસમૂહનાં લાડકાં ખેલાડી બની રહ્યાં હતાં. તેઓ 1.44 મી. જેટલા નાના કદનાં હતાં, પણ તેમનું કૌશલ્ય પ્રભાવક હતું. કાંડાની ઈજાને કારણે…
વધુ વાંચો >રેટિક્યુલો-એન્ડોથેલિયલ તંત્ર
રેટિક્યુલો-એન્ડોથેલિયલ તંત્ર : રોગપ્રતિકાર માટે ભક્ષકકોષો (phagocytes) ધરાવતું તંત્ર. તેને જાલતન્વી અથવા તનુતન્ત્વી-અંતછદીય તંત્ર (reticulo-endothelial system, RES) કહે છે. આ કોષો મધ્યપેશી(mesenchyme)માંથી વિકસે છે. આ તંત્રના કોષો ઝીણા તાંતણાવાળી જાળીમયી પેશીમાં હોય છે, માટે તેમને ‘તનુતન્ત્વી’ કે ‘જાલતન્ત્વી’ (reticular) કહે છે. તેઓ નસો(વાહિનીઓ)ના અંદરના પોલાણ પર આચ્છાદન (lining) કરતા કોષોના…
વધુ વાંચો >રૅટિગન, ટેરન્સ મર્વિન (સર)
રૅટિગન, ટેરન્સ મર્વિન (સર) (જ. 10 જૂન 1911, લંડન; અ. 30 નવેમ્બર 1977, હેમિલ્ટન, બર્મૂડા) : લોકપ્રિય બ્રિટિશ નાટ્યકાર. પિતા રાજદ્વારી નોકરીમાં. શિક્ષણ હૅરો અને ટ્રિનિટી કૉલેજ, ઑક્સફર્ડમાં. 25 વર્ષની વયે તેમનું પ્રતિષ્ઠિત પ્રહસન, ‘ફ્રેન્ચ વિધાઉટ ટિયર્સ’ (1936) વેસ્ટ એન્ડ થિયેટરમાં ભજવાયેલું. ‘વ્હાઇલ ધ સન શાઇન્સ’ (1943) પણ તેમનું પ્રસિદ્ધ…
વધુ વાંચો >રેડ ક્રૉસ
રેડ ક્રૉસ : માનવસર્જિત તથા કુદરતી આપત્તિઓના સમયમાં પીડિતોની સેવા કરતી અને રાહત આપતી આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થા. તેની સ્થાપના એક દાનવીર સ્વિસ નાગરિક જીન હેન્રી ડુનાં(1828–1910)ની પહેલથી કરવામાં આવી હતી. ડુનાં પોતે ડૉક્ટર હતા. જૂન 1859માં ઇટાલીના સોલફેરિનો ખાતેની લડાઈમાં યુદ્ધભૂમિ પર 40,000 મૃતદેહો પડેલા જોઈને તેમનું હૃદય દ્રવી ઊઠ્યું હતું…
વધુ વાંચો >રેડક્લિફ ચુકાદો
રેડક્લિફ ચુકાદો : ભારત અને પાકિસ્તાનની સરહદો અંગે ઑગસ્ટ 1947માં આપવામાં આવેલો ચુકાદો. ભારતનું વિભાજન કરવાનો નિર્ણય લેવાયા બાદ તેની સરહદો ઠરાવવા માટે બે સીમા-પંચ નીમવામાં આવ્યાં. એક પંચ બંગાળનું વિભાજન તથા આસામમાંથી સિલ્હટને અલગ કરવા અને બીજું પંચ પંજાબના વિભાજન માટે નીમવામાં આવ્યું. દરેક પંચમાં કૉંગ્રેસે નીમેલા બે તથા…
વધુ વાંચો >રેડક્લિફ સમિતિ
રેડક્લિફ સમિતિ : ઇંગ્લૅન્ડમાં નાણાકીય વ્યવસ્થાના અભ્યાસ માટે 1957માં નીમવામાં આવેલી સમિતિ. સમિતિએ તેનો હેવાલ 1959માં સરકારને સુપરત કરેલો. નવ સભ્યોની બનેલી સમિતિમાં અર્થશાસ્ત્રીઓ ઉપરાંત બીજા પણ કેટલાક સભ્યોનો સમાવેશ કરવામાં આવેલો. સમિતિએ ઇંગ્લૅન્ડની નાણાવ્યવસ્થા અને તેની વિત્તીય સંસ્થાઓનો અભ્યાસ કરીને તેનું વિશ્લેષણ કર્યું હતું. તેનો હેવાલ મોટી ચર્ચાનું કેન્દ્ર…
વધુ વાંચો >રેડગ્રેવ, સર માઇકલ (સ્કુડામોર્ડ)
રેડગ્રેવ, સર માઇકલ (સ્કુડામોર્ડ) (જ. 20 માર્ચ 1908, બ્રિસ્ટલ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 21 મે 1985, ડેનહામ, બકિંગહામશાયર) : બ્રિટિશ રંગમંચ અને ફિલ્મના અભિનેતા. કેમ્બ્રિજ ખાતે અભ્યાસ. પહેલાં શિક્ષક બન્યા. 1934માં તેમણે લિવરપૂલ પ્લેહાઉસ ખાતે અભિનય કારકિર્દી શરૂ કરી. તે પછી નૅશનલ થિયેટરમાં જોડાયા અને ત્યાં હૅમ્લેટ, લિયર, અંકલ વેન્યા અને મિ.…
વધુ વાંચો >રેડગ્રેવ, વૅનેસા
રેડગ્રેવ, વૅનેસા (જ. 30 જાન્યુઆરી 1937, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ) : બ્રિટિશ અભિનેત્રી. પિતા : સર માઇકલ રેડગ્રેવ. અભિનેતા પિતા પાસેથી અભિનયનો વારસો મેળવનાર વૅનેસાએ લંડનની સેન્ટ્રલ સ્કૂલ ઑવ્ ડ્રામા ઍન્ડ સ્પીચમાં તાલીમ મેળવી હતી. કારકિર્દીનો પ્રારંભ 1957માં નાટકોથી શરૂ કર્યો. તેમાં સફળતા મેળવ્યા પછી ‘બિહાઇન્ડ ધ માસ્ક’ (1959) ચિત્રમાં પહેલી વાર…
વધુ વાંચો >રેડિયો-ઍક્ટિવ ક્ષય
રેડિયો-ઍક્ટિવ ક્ષય : યુરેનિયમ, થોરિયમ, રેડિયમ જેવાં ભારે તત્વોમાં પરમાણુઓની સ્વયંભૂ વિભંજન થવાની ઘટના. આવી પ્રક્રિયા અથવા રેડિયો-ઍક્ટિવ ક્ષયને કારણે તત્વનો પરમાણુ-ક્રમાંક બદલાય છે. પરિણામે એક તત્વનું બીજા તત્વમાં રૂપાંતર થાય છે. ક્ષયની પ્રક્રિયા દરમિયાન વિકિરણનું ઉત્સર્જન થાય છે. આ વિકિરણમાં આલ્ફા, બીટા અને ગૅમાનો સમાવેશ થાય છે. આલ્ફા અને…
વધુ વાંચો >રેડિયો-ઍક્ટિવ ખનિજો
રેડિયો-ઍક્ટિવ ખનિજો : રાસાયણિક બંધારણની દૃષ્ટિએ આવશ્યક રીતે યુરેનિયમ અથવા થોરિયમ જેવાં રેડિયો-ઍક્ટિવ તત્વો ધરાવતાં ખનિજો. આવાં 150 જેટલાં ખનિજો પ્રથમ વિભાગમાં આવે છે. તેમાં કેટલાંક વિરલ છે તો કેટલાંક હજુ સુધી સંપૂર્ણ રીતે જાણી શકાયાં નથી. આર્થિક મહત્વની દૃષ્ટિએ મુખ્ય યુરેનિયમ ખનિજો તરીકે ઑક્સાઇડ યુરેનિનાઇટ (uraninite) તથા તેનો પિચ…
વધુ વાંચો >રેડિયો-ઍક્ટિવ તત્વો
રેડિયો-ઍક્ટિવ તત્વો : રેડિયો-સક્રિયતા ધરાવતાં એવાં તત્ત્વો કે જેમના પરમાણુઓ અસ્થિર હોઈ વધારાની ઊર્જા સ્વયંભૂપણે (spontaneously) આલ્ફા (α), બીટા (β) કે ગૅમા (β) – વિકિરણ રૂપે ઉત્સર્જિત કરે છે. જો પરમાણુ α-કણ (હીલિયમ નાભિક) ઉત્સર્જિત કરે તો તેના પરમાણુક્રમાંક(atomic number)માં 2 એકમનો અને પરમાણુભાર(atomic weight)માં 4 એકમનો ઘટાડો થાય છે.…
વધુ વાંચો >રેડિયો-ઍક્ટિવ શ્રેણી
રેડિયો-ઍક્ટિવ શ્રેણી : એક જ પિતૃ પરમાણુ(તત્વ)માંથી ક્રમિક રીતે નિર્માણ થતું નીપજ(પુત્રી)-તત્વ. કુદરતમાં મળી આવતાં રેડિયો-ઍક્ટિવ તત્ત્વો રેડિયો-ઍક્ટિવિટીનું પ્રદર્શન કરે છે. તાજેતરમાં ઘણું કરીને ન્યૂટ્રૉનનો મારો કરવાથી પ્રયોગશાળામાં કેટલાક હજાર રેડિયો-ઍક્ટિવ સમસ્થાનિકો પેદા કરી શકાય છે. આવાં તત્વ કૃત્રિમ રેડિયો-ઍક્ટિવિટી દર્શાવે છે. કૃત્રિમ રેડિયો-ઍક્ટિવ તત્વોની સંખ્યાની સરખામણીમાં કુદરતી રેડિયો-ઍક્ટિવ તત્વોની…
વધુ વાંચો >રેડિયો-ઍક્ટિવિટી
રેડિયો-ઍક્ટિવિટી : આલ્ફા અને બીટા-કણો તથા ઉચ્ચ-ઊર્જા ગૅમા- કિરણોના ઉત્સર્જન સાથે ભારે તત્વોના સમસ્થાનિકો(રેડિયો સમસ્થાનિકો)ની ન્યૂક્લિયસનું આપમેળે થતું વિભંજન (disintegration). જુદા જુદા 2,300થી વધુ જાણીતા પરમાણુઓમાં 2,000થી વધુ પરમાણુઓ રેડિયો-ઍક્ટિવ છે. આશરે 90 રેડિયો-ઍક્ટિવિટી જાતો કુદરતમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે. બાકીના બીજા બધા રેડિયો-ઍક્ટિવ પરમાણુઓ વિજ્ઞાનીઓ કૃત્રિમ રીતે તૈયાર કરે છે.…
વધુ વાંચો >રેડિયોકાર્બન વયનિર્ધારણ (radiocarbon dating)
રેડિયોકાર્બન વયનિર્ધારણ (radiocarbon dating) કાર્બનિક પદાર્થમાં રહેલા વિકિરણધર્મી કાર્બન(રેડિયોકાર્બન14C)ના પરમાણુઓના અંશ ઉપરથી નમૂનાની આવરદાનો અંદાજ કાઢવાની એક પદ્ધતિ. આ રીત જૂના નમૂનામાં રહેલા 14C અને તાજા સંદર્ભ દ્રવ્યમાં રહેલા 14C સમસ્થાનિકના પ્રમાણના ગુણોત્તર માપન ઉપર આધારિત છે. અમેરિકન વૈજ્ઞાનિક વિલાર્ડ ફ્રૅન્ક લિબી (1908 –1980) અને તેમના સહવૈજ્ઞાનિકો, મુખ્યત્વે ઈ. સી.…
વધુ વાંચો >રેડિયો-ટેલિસ્કોપ
રેડિયો-ટેલિસ્કોપ : અવકાશીય પિંડો(પદાર્થો)માંથી નીકળતા મંદ રેડિયો-તરંગોને એકત્રિત કરી તેમનું માપન કરનાર ઉપકરણ. જેમ પ્રકાશીય (optical) ટેલિસ્કોપ પ્રકાશને એકત્રિત કરે છે, તેમ રેડિયો-ટેલિસ્કોપ રેડિયો-તરંગોને ભેગા કરે છે. હકીકતમાં તો પ્રકાશ અને રેડિયો-તરંગો વિદ્યુત-ચુંબકીય તરંગો જ છે, કારણ કે તે વિદ્યુત-ચુંબકીય વિકિરણના ભાગ (અંશ) છે. પ્રકાશના તરંગોની તરંગલંબાઈ આશરે 4000 Åથી…
વધુ વાંચો >રેડિયો તસવીર
રેડિયો તસવીર : રેડિયો-તરંગોની મદદથી દૂરના અવકાશીય પદાર્થોની મેળવવામાં આવતી તસવીરો. રેડિયો-તરંગો વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણનો અંશ છે. તે ઓછી આવૃત્તિ અને મોટી તરંગલંબાઈ ધરાવતું વિદ્યુત-ચુંબકીય વિકિરણ છે. રેડિયો-તરંગોની આવૃત્તિ આશરે 10 કિલોહર્ટ્ઝ અને 1,00,000 મેગાહર્ટ્ઝ વચ્ચે હોય છે. તેમની તરંગલંબાઈનો ક્રમ મિલિમીટરથી કિલોમીટર વચ્ચે હોય છે. રેડિયો-તરંગો, વિદ્યુત-ચુંબકીય વિકિરણ હોઈ, પ્રકાશની…
વધુ વાંચો >રેડિયો-નાટક
રેડિયો-નાટક : સમૂહપ્રત્યાયન(સંચાર)નાં સાધનો પૈકીનું એક સાધન. મુદ્રણ (કહેતાં છાપું, સામયિક, પુસ્તક), ફિલ્મ, ટેલિવિઝન અને ઇન્ટરનેટ જેવું એ એક સમૂહમાધ્યમ છે. એટલે કે પ્રત્યાયક (communicator) પાસેથી એકસાથે એક સમયે અનેક સ્થળોએ વિવિધ પ્રકારના શ્રોતાઓ–ભાવકો સુધી પહોંચતું એ માધ્યમ છે. ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો મુદ્રણ અને ફિલ્મ પછી રેડિયોના માધ્યમનો પ્રારંભ…
વધુ વાંચો >