૧૬.૨૯
મોહેં-જો-દડોથી મ્યુઝિયમ (કલાવિષયક)
મૌખરી વંશ
મૌખરી વંશ : એક પ્રાચીન વંશ કે પરિવાર. બિહારના ગયામાંથી આ વંશની, મૌર્ય યુગની માટીની મુદ્રાઓ મળી આવી છે. રાજસ્થાનના કોટા રાજ્યમાંથી મળી આવેલા ઈ. સ. 239ના અભિલેખમાં મૌખરી સેનાપતિનો ઉલ્લેખ મળ્યો છે. આ પ્રદેશમાં ત્રીજી સદીમાં ઘણા મૌખરી પરિવારો હતા એમ અભિલેખો પરથી જાણવા મળે છે. મહાભારતમાં ઉલ્લેખ કરાયેલ…
વધુ વાંચો >મૌજી ગીત
મૌજી ગીત (1935) : સિંધી બાલગીત-સંગ્રહ. કિશનચંદ બેવસનાં 14 અને હરિ દિલગીરનાં 4 એ રીતે બંને કવિઓ દ્વારા રચાયેલાં 18 બાલગીતો આમાં છે. કવિ કિશનચંદ ‘બેવસ’ (1885–1947) પહેલાં અનેક કવિઓએ બાળકો માટે કાવ્યો લખ્યાં હતાં; પરંતુ રચયિતાઓનો મુખ્ય હેતુ શૈક્ષણિક હતો અને તે પાઠ્યપુસ્તકોને ધ્યાનમાં રાખીને લખાયાં હતાં. આવાં કાવ્યોમાં…
વધુ વાંચો >મૌદગલ્યાયન
મૌદગલ્યાયન : ગૌતમ બુદ્ધના બે પટ્ટશિષ્યોમાંના બીજા. એ રાજગૃહ પાસેના કોલિત ગામમાં જન્મ્યા હતા. એ મૌદગલ્યાયની (મોગ્ગલાની) નામે બ્રાહ્મણીના પુત્ર હતા. એ અને શારિપુત્ર સરખી વયના હતા. બંને બુદ્ધ કરતાં મોટી વયના હતા. એ બેનાં કુટુંબો વચ્ચે સાત પેઢીઓથી ગાઢ સંબંધ રહેલો હતો. શારિપુત્ર અને મૌદગલ્યાયન એક મેળાવડો જોવા સાથે…
વધુ વાંચો >મૌના કી ઑબ્ઝર્વેટરી, હવાઈ
મૌના કી ઑબ્ઝર્વેટરી, હવાઈ (Mauna Kea Observatory) : ડચ અમેરિકન ખગોળશાસ્ત્રી જિરાર્ડ પીટર ક્યુપર(Gerard Peter Kuiper : 1905–1973)ના આગ્રહથી 1964માં સ્થાપવામાં આવેલી વેધશાળા. ખરેખર તો કોઈ એક નહિ, પરંતુ સંખ્યાબંધ વેધશાળાઓ વડે તે બનેલી છે. એટલે ઘણી વાર વેધશાળા (observatory) એવા એકવચનને બદલે, મૌના કી વેધશાળાઓ (observatories) એવા બહુવચને તેનો…
વધુ વાંચો >મૌર્ય કળા
મૌર્ય કળા (ઈ. પૂ. આશરે 260થી ઈ. પૂ. 232 સુધી) : મૌર્ય યુગની ભારતીય કળા. સિંધુ નદીની ખીણની સંસ્કૃતિના અવશેષો પછી દોઢ હજારથી પણ વધુ વરસોના સ્થાપત્ય કે કલાના અવશેષો ભારતમાં પ્રાપ્ત થયા નથી. પણ પછીના મૌર્ય સામ્રાજ્યના અવશેષો મળ્યા છે. એનું પણ કારણ છે. સિંધુ સંસ્કૃતિના અસ્ત પછી સેંકડો…
વધુ વાંચો >મૌર્ય, ચંદ્રગુપ્ત
મૌર્ય, ચંદ્રગુપ્ત (રાજ્યકાળ ઈ. સ. પૂ. 322થી ઈ. સ. પૂ. 298) : પ્રાચીન ભારતનો પ્રથમ ઐતિહાસિક રાજવંશ અને પ્રથમ ઐતિહાસિક સામ્રાજ્યનો સ્થાપક. તે ‘મોરિય’ નામની ક્ષત્રિય જાતિના મૌર્ય કુળમાં જન્મ્યો હતો તેમ ‘મહાવંશ’ નામના બૌદ્ધ ગ્રંથમાં જણાવ્યું છે. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય કુળના નાયકનો પુત્ર હતો. તે તેની માતા સાથે પાટલિપુત્રમાં રહેતો…
વધુ વાંચો >મૌર્ય વંશ
મૌર્ય વંશ : પ્રાચીન ભારતનો પ્રથમ ઐતિહાસિક રાજવંશ. તેની સ્થાપના ઈ. સ. પૂ. 322માં ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્યે કરી હતી. તે મોરિય નામની ક્ષત્રિય જાતિના મૌર્ય કુળમાં જન્મ્યો હતો. એક વિદ્વાન બ્રાહ્મણ ચાણક્ય તેને તક્ષશિલા લઈ ગયો અને તેણે ત્યાં વિવિધ પ્રકારની તાલીમ લીધી. ચન્દ્રગુપ્તે લશ્કર ભેગું કરીને, નંદ વંશના રાજા ધનનંદને…
વધુ વાંચો >મૌલવી, અબ્દુલ હક
મૌલવી, અબ્દુલ હક (જ. 1870, સરાના, મેરઠ; અ. 16 ઑગસ્ટ 1961, કરાંચી) : ઉર્દૂના મૂકસેવક, ખ્યાતનામ સંપાદક અને સમીક્ષક. પરંપરાગત પ્રાથમિક શિક્ષણ પિતા પાસેથી મેળવ્યા બાદ માધ્યમિક અને ઉચ્ચ શિક્ષણ અલીગઢમાં લીધું. શિક્ષક તરીકે પોતાની કારકિર્દી હૈદરાબાદમાં શરૂ કરી અને ઇન્સ્પેક્ટરના હોદ્દા સુધી પહોંચ્યા. અબ્દુલ હકને શરૂઆતથી જ ઉર્દૂ ભાષા,…
વધુ વાંચો >મૌલવી, ખુદાબક્ષ મહંમદબક્ષ
મૌલવી, ખુદાબક્ષ મહંમદબક્ષ (જ. 2 ઑગસ્ટ 1842, ચાપરા, જિ. સરન, બિહાર; અ. 3 ઑગસ્ટ 1908) : પટણાની પ્રસિદ્ધ ઓરિયેન્ટલ લાઇબ્રેરીના સ્થાપક. તેમના પિતા મહંમદબક્ષ વકીલ હતા. ખુદાબક્ષ પણ એક વકીલ તથા અરબી, પર્શિયન તથા ઇજિપ્શિયન સંસ્કૃતિનો પરિચય આપતી હસ્તપ્રતોના સંગ્રાહક તથા ચાહક હતા. સને 1857ના વિપ્લવ બાદ અંગ્રેજ સરકારે અપનાવેલી…
વધુ વાંચો >મૌલવી, ચિરાગ અલી
મૌલવી, ચિરાગ અલી (જ. 1844, મેરઠ; અ. 15 જૂન 1895, મુંબઈ) : ભૂતપૂર્વ હૈદરાબાદ રાજ્યના સફળ મુલકી અધિકારી, સર સૈયદ એહમદખાનની અલીગઢ ચળવળના પ્રખર હિમાયતી તથા ઉર્દૂ લેખક. આખું નામ મૌલવી ચિરાગઅલી નવાબ આઝમ યાર જંગ. તેઓ મૂળ કાશ્મીરી હતા અને તેમના પિતા ખુદાબક્ષે અંગ્રેજી શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરીને મુલ્કી સેવામાં…
વધુ વાંચો >મોહેં-જો-દડો
મોહેં-જો-દડો : સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિનું સૌથી મોટું નગર. તે પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રાંતના લારખાના જિલ્લામાં સિંધુ નદીના પશ્ચિમ કાંઠે આવેલું છે. મોહેં-જો-દડોનો અર્થ ‘મૃતદેહોનું નગર’ થાય છે. ઈ. સ. 1922માં રેલવે માટેનું ખોદકામ કરતાં ત્યાંથી સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના અવશેષો સૌપ્રથમ મળી આવ્યા. અંગ્રેજ પુરાતત્વવિદ સર જૉન માર્શલ અને એમના ભારતીય સાથીઓ…
વધુ વાંચો >મૉહૉઈ-નૉદ્ય લાસ્લો
મૉહૉઈ-નૉદ્ય લાસ્લો (જ. 1895, બાસ્બૉર્સોદ, હંગેરી; અ. 1946) : હંગેરિયન શિલ્પી અને ડિઝાઇનર, ફોટોગ્રાફર તથા વિખ્યાત કલાશાળા બાઉહાઉસના પ્રસિદ્ધ અધ્યાપક. તેમણે બુડાપેસ્ટમાં કાયદાના વિષયનો અભ્યાસ કર્યો. 1919થી 1923 સુધી તેમણે દાદા શૈલી તથા ‘કન્સ્ટ્રક્શનિસ્ટ’ જૂથ સાથે વિયેના અને બર્લિનમાં રહી ચિત્રો કર્યાં અને પોતાના સર્વપ્રથમ ‘ફોટોગ્રામ’ એટલે કે કૅમેરાની સહાય…
વધુ વાંચો >મોહોરવિસિક, એન્ડ્રિજા
મોહોરવિસિક, એન્ડ્રિજા (જ. 23 જાન્યુઆરી 1857, વોલોસ્કો, ક્રોએશિયા, ઑસ્ટ્રિયા; અ. 18 ડિસેમ્બર 1936, ઝાગ્રેબ, યુગોસ્લાવિયા) : ભૂભૌતિકશાસ્ત્રી. પૃથ્વીના પોપડા અને ભૂમધ્યાવરણ વચ્ચેની સીમા શોધી આપનાર. આ સીમાને પછીથી ‘મોહોરવિસિક સાતત્યભંગ’ નામ આપવામાં આવેલું છે. તેમના પિતા નૌકાજહાજવાડામાં સુથાર તરીકે કામ કરતા હતા અને મા તો તેઓ શિશુ અવસ્થામાં હતા ત્યારે…
વધુ વાંચો >મોહોરવિસિક સાતત્યભંગ (મોહો)
મોહોરવિસિક સાતત્યભંગ (મોહો) : પોપડા અને ભૂમધ્યાવરણને જોડતી તલસપાટી. ભૂકંપશાસ્ત્રીઓએ પૃથ્વીના પેટાળના બંધારણમાં રહેલા જુદા જુદા ગુણધર્મોવાળા ખડકવિભાગો(પોપડો, ભૂમધ્યાવરણ અને ભૂકેન્દ્રીય વિભાગો)ને અલગ પાડતી, સ્પષ્ટ લાક્ષણિકતા ધરાવતી બે મુખ્ય તલસપાટીઓ ‘સીમા’ – boundary –તરીકે શોધી આપી છે. ઉપર તરફની સીમાને મોહોરવિસિક સાતત્યભંગ (કે માત્ર મોહો) તરીકે ઓળખાવી છે. તે પોપડાને…
વધુ વાંચો >મોહોલ યોજના
મોહોલ યોજના (Mohole Project) : મોહોરવિસિક સાતત્યભંગ-તલસપાટીથી નીચે તરફ અમુક ઊંડાઈ સુધી ભૂમધ્યાવરણના અભ્યાસાર્થે હાથ ધરાયેલી યોજના. પૃથ્વીના એક ગ્રહ તરીકેના તેના વિવિધ ભાગોના જુદાં જુદાં દૃષ્ટિબિંદુઓથી અભ્યાસ કરવાના બહોળા વિશિષ્ટ સંશોધનાત્મક હેતુથી અમેરિકી રાષ્ટ્રીય વૈજ્ઞાનિક અકાદમી અને રાષ્ટ્રીય વૈજ્ઞાનિક ફાઉન્ડેશનના સંયુક્ત ઉપક્રમે હાથ પર લેવાયેલી યોજના મોહોલ યોજના તરીકે…
વધુ વાંચો >મૉંગોલ સંસ્કૃતિ
મૉંગોલ સંસ્કૃતિ : મૉંગોલિયા મધ્ય એશિયામાં આવેલું છે. તેની પૂર્વ, પશ્ચિમ અને દક્ષિણે ચીન તથા ઉત્તરે રશિયા આવેલ છે. મૉંગોલિયામાં ઈ. સ. પૂ. ચોથી સદીમાં હૂણ જાતિના લોકો વસતા હતા. તે લોકોએ પડોશમાં આવેલા ચીન સાથે લડાઈઓ કરીને પોતાનું સામ્રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. ઈ. સ. 744માં ઉઘુર લોકોએ મૉંગોલિયા કબજે કર્યું…
વધુ વાંચો >મૉંગોલિયા
મૉંગોલિયા (Mon-go-li-a) : મધ્ય એશિયામાં આવેલો પ્રજાસત્તાક દેશ. તે 42°થી 53° ઉ. અ. અને 87° થી 120° પૂ. રે. વચ્ચેનો આશરે 15,65,000 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની પૂર્વ-પશ્ચિમ લંબાઈ 2,392 કિમી. અને ઉત્તર-દક્ષિણ મહત્તમ પહોળાઈ 1,255 કિમી. છે. તેની ઉત્તરે રશિયાઈ સીમા તથા પૂર્વ, પશ્ચિમ અને દક્ષિણ તરફ…
વધુ વાંચો >મોંઘીર
મોંઘીર : જુઓ, મુંગેર
વધુ વાંચો >મૉં બ્લાં
મૉં બ્લાં (Mont Blanc) : આલ્પ્સ પર્વતમાળાનો ઊંચામાં ઊંચો પર્વત. યુરોપનાં પ્રસિદ્ધ શિખરો પૈકીનું એક. ભૌગોલિક સ્થાન : 45° 50´ ઉ. અ. અને 6° 53´ પૂ. રે. પર તે ફ્રાંસ, ઇટાલી અને સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડની સરહદ પર આવેલો છે. અહીંના તેના ઊંચામાં ઊંચા સ્થાનને કારણે ઘણી વાર તેને પર્વતોના સમ્રાટ તરીકે પણ…
વધુ વાંચો >મૌક્તિક-સંરચના
મૌક્તિક-સંરચના (perlitic structure) : કેટલાક અગ્નિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતી પ્રભંગ સમકક્ષ સંરચના. ખડકોની તૂટેલી સપાટી પરના પ્રભંગને સંરચના તરીકે ઘટાવવામાં આવે છે. કુદરતી કાચ જેવા કેટલાક જ્વાળામુખી ખડકોના ખડકછેદ અર્ધગોળાકાર કમાન જેવી રેખાઓ સ્પષ્ટપણે બતાવતા હોય છે. (જુઓ આકૃતિ). ક્યારેક તો તે એટલી સ્પષ્ટ રીતે વિકસેલી હોય છે કે ખડકોના…
વધુ વાંચો >