૧૬.૦૨
મિત્ર અરુણથી મિર્ઝા અઝીઝ કોકા
મિત્ર, અરુણ
મિત્ર, અરુણ [જ. 1909, જેસોર, બંગાળ (હવે બાંગ્લાદેશમાં); અ. ઑગસ્ટ 2000, કૉલકાતા] : બંગાળી સાહિત્યકાર. તેમના ‘ખુઁજતે ખુઁજતે એત દૂર’ નામના કાવ્યગ્રંથને 1987ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર અપાયો હતો. કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા પછી તેમણે થોડો વખત પત્રકાર તરીકે કામ કર્યું. ત્યારબાદ તેમણે કૉલકાતાના એલાયન્સ ફ્રાંસેમાં ફ્રેન્ચ ભાષાનો અભ્યાસ કર્યો…
વધુ વાંચો >મિત્ર, અશોક
મિત્ર, અશોક [(જ. 10 એપ્રિલ 1928, ઢાકા, (હવે બાંગ્લાદેશ)] : બંગાળના વિશિષ્ટ ગદ્યકાર, અર્થશાસ્ત્રી તથા સમાજશાસ્ત્રી. તેમને નિબંધસંગ્રહ ‘તાલ બેતાલ’ (1994) માટે 1996ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. તેમણે કાશી હિંદુ યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં એમ.એ.ની તથા નેધરલૅન્ડ સ્કૂલ ઑવ્ ઇકૉનૉમિક્સમાંથી પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમણે વર્ષો સુધી યુનિવર્સિટીમાં અધ્યાપનની…
વધુ વાંચો >મિત્ર, ગજેન્દ્રકુમાર
મિત્ર, ગજેન્દ્રકુમાર (જ. 1 જાન્યુઆરી 1908, કૉલકાતા; અ. 1 જાન્યુઆરી 1994) : અગ્રણી બંગાળી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નાટ્યકાર અને પત્રકાર. તેમને તેમની નવલકથા ‘કૉલકાતાર કાછેઇ’ (1957) માટે 1959ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી ઍવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો હતો. વારાણસી અને કૉલકાતામાં શિક્ષણ લીધા પછી તેઓ પુસ્તકના ધંધામાં પ્રચારક તરીકે જોડાયા. તે કારણે તેમણે બંગાળ,…
વધુ વાંચો >મિત્ર, તૃપ્તિ
મિત્ર, તૃપ્તિ (જ. 25 ઑક્ટોબર 1925, દિનાજપુર, બંગાળ, બ્રિટિશ ઇન્ડિયા; અ. 24 મે 1989, કૉલકાતા) : બંગાળી રંગભૂમિનાં અગ્રેસર નટી અને શંભુ મિત્રનાં પત્ની. તેમણે પણ શંભુ મિત્રની જેમ જ બંગાળના નવનાટ્ય-આંદોલનમાં પ્રમુખ ભૂમિકા ભજવી હતી. પ્રારંભમાં શંભુ મિત્ર સાથે વિશ્વરૂપ નાટ્યસંસ્થામાં કામ કર્યું અને પછી ‘બહુરૂપી’ સંસ્થા સાથે સંકળાયાં.…
વધુ વાંચો >મિત્રદત્ત બીજો
મિત્રદત્ત બીજો (શાસનકાળ – ઈ. સ. પૂ. 123–88) : પૂર્વ ઈરાનનો પહલવ (પાર્થિયન) જાતિનો સમ્રાટ. પહલવ સમ્રાટ મિત્રદત્ત બીજા(Mithradates II)એ શકોને પાર્થિયામાંથી હાંકી કાઢ્યા તે ઘણી મોટી સિદ્ધિ ગણાય છે. તેના સિક્કા પરથી જાણવા મળે છે કે તેણે ‘ગ્રેટ કિંગ ઑવ્ કિંગ્ઝ’(મહારાજાધિરાજ)નો ખિતાબ ધારણ કર્યો હતો. શક-પહલવોએ પ્રથમ ઈરાનમાં અને…
વધુ વાંચો >મિત્ર, દીનબંધુ
મિત્ર, દીનબંધુ (જ. 1829, ચૌબેરિયા પી.એસ. નૉર્થ 24 પરગણા; અ. 1 નવેમ્બર 1873) : નાટકકાર. હેર સ્કૂલમાં અભ્યાસ કર્યો અને ત્યાં 1850માં જુનિયર સ્કૉલરશિપ મેળવી. ત્યારપછી તેઓ હિંદુ કૉલેજમાં દાખલ થયા. 1855માં તેમણે કૉલેજ છોડી અને પટનામાં પોસ્ટમાસ્ટર તરીકે તેઓ નિમાયા. શાળાના વિદ્યાર્થી હતા ત્યારથી જ તેઓ લખતા હતા. તે…
વધુ વાંચો >મિત્ર, પ્યારીચાંદ
મિત્ર, પ્યારીચાંદ (જ. 24 જુલાઈ 1814, કૉલકાતા; અ. 23 નવેમ્બર 1883, કૉલકાતા) : બંગાળીની પ્રથમ નવલકથા ‘આલાલેર ઘરેર દુલાલ’(1858)ના લેખક. બચપણમાં ગુરુ પાસેથી બંગાળી અને મુનશી પાસેથી ફારસી ભણ્યા હતા. 1827માં ઉચ્ચશિક્ષણ લેવા તે વખતે સ્થપાયેલી પ્રસિદ્ધ હિન્દુ કૉલેજમાં દાખલ થયા હતા અને ડેરોઝિયોના શિષ્ય થવા સદભાગી થયા હતા. તેજસ્વી…
વધુ વાંચો >મિત્ર, પ્રેમેન્દ્ર
મિત્ર, પ્રેમેન્દ્ર (જ. 1904, બનારસ; અ. 3 મે 1988, કૉલકાતા) : કવિ, વાર્તાકાર. તેમણે ઢાકા અને કૉલકાતામાં શિક્ષણ લીધું અને તે પછી શ્રીનિકેતનમાં કૃષિવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમણે આજીવિકા માટે પત્રકારત્વનો વ્યવસાય અપનાવ્યો હતો. થોડા વખત પછી ફિલ્મનિર્માણના ક્ષેત્રે પણ પ્રવેશ કર્યો અને છેવટે લેખક તરીકે સ્થિર થયા. બુદ્ધદેવ બસુએ…
વધુ વાંચો >મિત્ર, રાજા રાજેન્દ્રલાલ
મિત્ર, રાજા રાજેન્દ્રલાલ (જ. 15 ફેબ્રુઆરી 1824, કૉલકાતા; અ. 6 ઑગસ્ટ 1891, કૉલકાતા) : બંગાળાના જાણીતા પુરાતત્વવિદ તથા બંગાળી સાહિત્યના લેખક અને વિવેચક. કૉલકાતામાં ખેમ બૉઝની શાળામાં અંગ્રેજી શિક્ષણ મેળવીને દાક્તરીનો અભ્યાસ કર્યો (1937–41). પિતા જનમેજય મિત્ર સંસ્કૃત, પર્શિયન અને બંગાળીના સારા પંડિત હતા; તેમ છતાં ધર્મચુસ્ત હોવાથી વધુ અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >મિત્ર, રાધારમણ
મિત્ર, રાધારમણ (જ. 1897, શ્યામબજાર, કૉલકાતા; અ. 1992) : બંગાળી લેખક, સંશોધક અને પ્રતિભાવંત રાજકીય કાર્યકર. તેમના ‘કાલિકાતા દર્પણ’ નામક સંશોધનગ્રંથ બદલ તેમને 1981ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમીનો ઍવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો હતો. તેમણે કલકતા યુનિવર્સિટીમાંથી એમ.એ.ની ડિગ્રી મેળવ્યા પછી ઉત્તરપ્રદેશમાં ઇટાવા ખાતે શિક્ષક તરીકે કામગીરી કરી. ગાંધીજીની અસહકારની ચળવળમાં જોડાયા, તેમાં…
વધુ વાંચો >મિત્રવૃંદા
મિત્રવૃંદા : અવંતિ નરેશ જયસેનની પુત્રી. તેની માતાનું નામ રાજાધિદેવી હતું અને રાજાધિદેવી શ્રીકૃષ્ણની ફોઈ થતી હતી. તેના પુત્રો અનુવિંદ અને વિંદ પોતાની બહેન મિત્રવૃંદાનાં લગ્ન શ્રીકૃષ્ણ વેરે થાય એ ઇચ્છતા નહોતા. મિત્રવૃંદા માટે સ્વયંવર રચવામાં આવ્યો ત્યારે શ્રીકૃષ્ણે આક્રમણ કરીને એ બંને ભાઈઓને પરાજિત કરી મિત્રવૃંદાનું અપહરણ કર્યું. મિત્રવૃંદાને…
વધુ વાંચો >મિત્ર, શંભુ
મિત્ર, શંભુ (જ. 22 ઑગસ્ટ 1915, કૉલકાતા; અ. 19 મે 1992, કૉલકાતા) : બંગાળી વ્યવસાયી રંગભૂમિ અને પ્રશિષ્ટ નાટકોના નિર્માણ સાથે સંકળાયેલા પ્રખ્યાત નટ, દિગ્દર્શક. બંગાળી થિયેટરની વ્યાવસાયિક નાટ્યમંડળી ‘રંગમહેલ’માં તેમણે ‘માલારૉય’ અને ‘રત્નદીપ’ નાટકોમાં 1940માં કામ કર્યું. પછી નાટ્યનિકેતન થિયેટરમાં ‘કાલિન્દી’ નાટકમાં ભજવેલી મિસ્ટર મુખર્જીની ભૂમિકાથી અને શિશિરકુમારની મંડળી…
વધુ વાંચો >મિત્ર, શિશિરકુમાર
મિત્ર, શિશિરકુમાર (જ. 24 ઑક્ટોબર 1890, કૉલકાતા; અ. 13 ઑગસ્ટ 1963) : ભારતના એક ખ્યાતનામ ભૌતિકવિજ્ઞાની. તેમણે શાળા અને સ્નાતકકક્ષા સુધીનું શિક્ષણ કૉલકાતામાં લીધું હતું. કૉલકાતાની પ્રેસિડન્સી કૉલેજમાંથી ભૌતિકવિજ્ઞાનના વિષય સાથે 1912માં અનુસ્નાતક અને 1919માં ડૉક્ટર ઑવ્ સાયન્સ- (ડી.એસસી.)ની ઉપાધિઓ મેળવી. ત્યારબાદ તેઓ વધુ અભ્યાસાર્થે ફ્રાંસ ગયા અને ત્યાંથી પૅરિસની…
વધુ વાંચો >મિત્રાવરુણૌ
મિત્રાવરુણૌ : બે પ્રાચીન ભારતીય વૈદિક દેવો. વૈદિક દેવોમાં કેટલાક દેવો યુગલ રૂપે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા છે. ઋગ્વેદનાં કુલ સાઠ સૂક્તોમાં આવા બાર દેવોની સ્તુતિ મળે છે. તે પૈકી સૌથી વધુ સૂક્તો (23) મિત્રાવરુણૌનાં છે. તે ઉપરાંત, કેટલાંક સૂક્તોમાં આંશિક રૂપે પણ આ દેવોને સંબોધ્યા છે. ‘દ્યાવાપૃથિવી’ પછી વિશેષ ઉલ્લેખાયેલા યુગ્મદેવો…
વધુ વાંચો >મિત્સ્ક્યેવિચ, ઍડમ (બર્નાર્ડ)
મિત્સ્ક્યેવિચ, ઍડમ (બર્નાર્ડ) (જ. 24 ડિસેમ્બર 1798, ઝાઓસી, નોવગોરોડ, રશિયા; અ. 26 નવેમ્બર 1855, કૉન્સ્ટંટિનોપલ) : પોલૅન્ડના મહાન કવિ અને જીવનભર રાષ્ટ્રીય મુક્તિના લડવૈયા. 1815થી 1819 સુધીનાં 4 વર્ષ વિલ્નિયસ યુનિવર્સિટીમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ દરમિયાન 1817માં એક ગુપ્ત દેશપ્રેમી વિદ્યાર્થી-સંગઠનમાં જોડાયા, જે પાછળથી ‘ઍરેટૉફિલિસ’ સાથે ભળી ગયેલું. 1822માં ‘પોએટ્ર–1’ નામનો બૅલડ,…
વધુ વાંચો >મિથ ઑવ્ સિસિફસ, ધ
મિથ ઑવ્ સિસિફસ, ધ : આલ્બેર કામૂલિખિત નિબંધ. ‘ધ મિથ ઑવ્ સિસિફસ’ (1942; અં. ભા. 1955) નામના આ ટૂંકા પણ મહત્વના તાત્વિક નિબંધમાં કામૂએ ઍબ્સર્ડ તત્વ તથા માનવોની પરિસ્થિતિ અંગેની પોતાની વિભાવના સમજાવી છે. જે વિશ્વ સાથે માનવો વિષમતા અને મતભેદ અનુભવે છે તે વિશ્વમાં કશો અર્થ જ નથી તેમજ…
વધુ વાંચો >મિથાઈલ આલ્કોહૉલ
મિથાઈલ આલ્કોહૉલ (મિથેનોલ, કાર્બિનોલ) : સાદામાં સાદો આલ્કોહૉલ. બંધારણીય સૂત્ર . અગાઉ લાકડામાંથી કોલસો બનાવતી વખતે સહનીપજ (coproduct) તરીકે મળતો હોવાથી તે કાષ્ઠ આલ્કોહૉલ (wood alcohol) અથવા કાષ્ઠ સ્પિરિટ (wood spirit) કહેવાતો. તે નિર્મળ (clear), રંગવિહીન, વાસવિહીન, લગભગ સ્વાદવિહીન, વહનક્ષમ (mobile), ધ્રુવીય (polar) અને ઝેરી પ્રવાહી છે. તેનું ઉ. બિં.,…
વધુ વાંચો >મિથાઈલ ઑરેન્જ
મિથાઈલ ઑરેન્જ : રાસાયણિક પ્રયોગશાળામાં ઉપયોગમાં લેવાતો ઍસિડ-બેઝ સૂચક. [P– (P-ડાઇમિથાઈલઍમિનો ફિનાઇલએઝો) – બેન્ઝિન સલ્ફોનેટ ઑવ્ સોડિયમ]; હેલિયાન્થિન B; ઑરેન્જ-III; ગોલ્ડ ઑરેન્જ; ટ્રૉપીઓલિન D તરીકે પણ તે જાણીતો છે. અણુસૂત્ર : (CH3)2NC6H4NNC6H4SO3Na. તે કાર્બનિક એઝો રંગક છે. તેમાં એઝો સમૂહ (–N=N–) હોવાથી એઝોઇક રંગક પણ કહેવાય છે, નારંગી-પીળા રંગનો આ…
વધુ વાંચો >મિથાઈલ ક્લોરાઇડ
મિથાઈલ ક્લોરાઇડ (ક્લોરોમિથેન; મૉનૉક્લોરોમિથેન) : ક્લોરિન પરમાણુ ધરાવતું કાર્બનિક સંયોજન. બંધારણીય સૂત્ર . રંગવિહીન, સંકોચિત વાયુ અથવા પ્રવાહી. ઈથર જેવી આછી મધુર વાસ ધરાવે છે. વિ. ઘ. 0.92 (20° સે.); ઉ. બિં. –23 7° સે.; પાણીમાં અલ્પ પ્રમાણમાં દ્રાવ્ય થઈ વિઘટન પામે છે. આલ્કોહૉલ, ક્લૉરોફૉર્મ, કાર્બન ટેટ્રાક્લોરાઇડ, બેન્ઝિન, ગ્લૅશિયલ ઍસેટિક…
વધુ વાંચો >મિથાઈલ ડોપા
મિથાઈલ ડોપા : લોહીનું વધેલું દબાણ ઘટાડતી દવા. તેનું રાસાયણિક નામ છે આલ્ફા-મિથાઈલ–3, 4–ડાયહાઇડ્રૉક્સિ-ફિનાઇલએલેનિન. તે કેન્દ્રીય ચેતાતંત્ર પર અસર કરીને લોહીનું દબાણ ઘટાડે છે. તેથી તેને કેન્દ્રીય પ્રતિ-અતિરુધિરદાબી (central antihypertensive) ઔષધ કહે છે. સન 1963માં તેનો એક ઔષધ તરીકે સ્વીકાર થયો. તે મગજમાં થતા ચયાપચય(metabolism)ને કારણે આલ્ફા-મિથાઈલ નૉરએપિનેફિન-રૂપે ફેરવાય છે.…
વધુ વાંચો >