૧૩.૧૯
બિને-સાયમન બુદ્ધિકસોટીઓથી બિસ્મિલ્લાખાં
બિયો
બિયો : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના પેપિલિયોનોઇડી ઉપકુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Pterocarpus marsupium Roxb. (સં. बीजक, बंधूक पुष्प; હિં, असन, बीजसाल; બં. પિતશાલ; મ. અસન, બીબલા; ગુ. બિયો હિરાદખણ, બીવલો; અં. Indian Kino Tree) છે. તે મધ્યમ કદથી માંડી વિશાળ કદનું લગભગ 30.0 મી. જેટલું ઊંચું અને…
વધુ વાંચો >બિરજુ મહારાજ
બિરજુ મહારાજ (જ. 4 ફેબ્રુઆરી 1938, હંડિયા તહસીલ ) : ભારતના અગ્રણી કથક નૃત્યકાર. જાણીતા શાસ્ત્રીય કથક નૃત્યકાર અચ્છન મહારાજના પુત્ર. મૂળ નામ બ્રિજમોહન. બનારસ અને અલાહાબાદની વચ્ચે હંડિયા તહસીલમાં તેમનું પારંપરિક કુટુંબ જ્યાં વસ્યું હતું ત્યાં તેમનો જન્મ થયો હતો. જન્મસમયે મા સ્વસ્થ હતી. પ્રસૂતિ-વૉર્ડમાંની બધી સ્ત્રીઓને પુત્રીઓ જન્મતી…
વધુ વાંચો >બિરલા, આદિત્ય વિક્રમ
બિરલા, આદિત્ય વિક્રમ (જ. 14 નવેમ્બર 1943, ન્યૂ દિલ્હી; અ. 1 ઑક્ટોબર 1995, બાલ્ટિમોર, યુ.એસ.એ.) : ભારતના અગ્રણી સાહસિક ઉદ્યોગપતિ. પિતાનું નામ બસંતકુમાર. માતાનું નામ સરલાદેવી. શરૂઆતનું શિક્ષણ કૉલકાતા ખાતે. 1962માં કલકત્તા યુનિવર્સિટીની બી.એસસી. અને 1964માં અમેરિકાની કૅમ્બ્રિજ ખાતેની એમ.આઈ.ટી. સંસ્થામાંથી કેમિકલ એન્જિનિયરિંગમાં એમ.એસસી.ની પદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછી બિરલા ગ્રૂપની…
વધુ વાંચો >બિરલા ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ઍન્ડ ટૅકનૉલૉજિકલ મ્યુઝિયમ, કૉલકાતા
બિરલા ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ઍન્ડ ટૅકનૉલૉજિકલ મ્યુઝિયમ, કૉલકાતા (1959) : વિજ્ઞાનની વિવિધ વિદ્યાશાખાઓ, ઉદ્યોગો અને યંત્રવિદ્યાનું સંગ્રહાલય. રવીન્દ્રનાથ ટાગોર અને ત્યારબાદ ઉદ્યોગપતિ બિરલાનું જે નિવાસસ્થાન હતું તે ઐતિહાસિક વિશાળ મકાનને ઘનશ્યામદાસ બિરલાએ સંગ્રહાલય બનાવવા માટે દાનમાં આપ્યું હતું. ત્યાં ઇન્ડસ્ટ્રિયલ અને ટૅકનૉલૉજિકલ મ્યુઝિયમ બનાવતી વખતે મ્યુનિચના Deutsches Museum અને લંડનના સાયન્સ મ્યુઝિયમને…
વધુ વાંચો >બિરલા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટેક્નૉલોજી ઍન્ડ સાયન્સ (BITS)
બિરલા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ ટેક્નૉલોજી ઍન્ડ સાયન્સ (BITS) : વિજ્ઞાન અને ટૅકનૉલૉજીમાં શિક્ષણ અને સંશોધનકાર્ય કરતી રાજસ્થાનમાં પિલાણીમાં આવેલી સંસ્થા. વીસમી સદીના પ્રારંભે, 1901માં માત્ર એક જ શિક્ષક દ્વારા અહીં પ્રાથમિક શિક્ષણનો આરંભ થયો હતો, જેમાં જાણીતા ઉદ્યોગપતિ બિરલા ઘનશ્યામદાસે ઊંડો રસ લીધો અને વર્ષો વીતતાં અહીં માધ્યમિક શાળા અને સ્નાતક…
વધુ વાંચો >બિરલા, કુમારમંગલમ
બિરલા, કુમારમંગલમ (જ. 14 જૂન 1967, કોલકાતા-) : ભારતના અગ્રણી ઉદ્યોગપતિ. પિતાનું નામ આદિત્ય વિક્રમ. માતાનું નામ રાજશ્રી. શરૂઆતનું શિક્ષણ મુંબઈ ખાતે. મુંબઈ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.કૉમની પદવી મેળવી અને પછી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ્સ ઑફ ઇન્ડિયા(ICAI)માંથી ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટની પદવી મેળવી. ત્યારબાદ વર્ષ 1992માં લંડન બિઝનેસ સ્કૂલમાંથી એમબીએનું શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યું. પત્ની નીરજા…
વધુ વાંચો >બિરલા, ઘનશ્યામદાસ
બિરલા, ઘનશ્યામદાસ (જ. 1894, પિલાણી, રાજસ્થાન; અ. 11 જૂન 1983, લંડન) : સ્વાતંત્ર્ય-સંગ્રામમાં કૉંગ્રેસને અઢળક આર્થિક સહાય કરનાર, શિક્ષણક્ષેત્રે વિપુલ દાન આપનાર અને ધાર્મિક ક્ષેત્રે ભવ્ય મંદિરો બંધાવનાર ભારતના અગ્રગણ્ય ઉદ્યોગપતિ. રાજસ્થાનના વેપારી પરંપરાવાળા કુટંબમાં ઘનશ્યામદાસનો જન્મ થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ બળદેવદાસ અને માતાનું નામ યોગેશ્વરીદેવી હતું. તેમનું શૈશવ…
વધુ વાંચો >બિરલા સાયન્સ મ્યુઝિયમ, પિલાણી, રાજસ્થાન
બિરલા સાયન્સ મ્યુઝિયમ, પિલાણી, રાજસ્થાન (1956) : ટૅકનૉલૉજી અને ઉદ્યોગોને નાના નમૂનાઓ દ્વારા સમજાવવા માટેનું વિજ્ઞાન-સંગ્રહાલય. ઘનશ્યામદાસ બિરલાએ 1956માં આ સંગ્રહાલય સ્થાપ્યું ત્યારે તે ‘સેન્ટ્રલ મ્યુઝિયમ’ તરીકે ઓળખાતું હતું અને હાલ ‘બિરલા મ્યુઝિયમ’ તરીકે ઓળખાય છે. અહીં વસ્ત્રઉદ્યોગ, રાસાયણિક ઉદ્યોગ અને ખાણઉદ્યોગને લગતા વિષયોની નમૂનાઓ દ્વારા થયેલી રજૂઆત સવિશેષ નોંધપાત્ર…
વધુ વાંચો >બિરો, લૅડિસ્લૉ જોસ
બિરો, લૅડિસ્લૉ જોસ (જ. 1899, હંગેરી; અ. 1985) : હંગેરીના સંશોધક. તે એક સામયિકમાં કામગીરી બજાવતા હતા ત્યારે ઝડપથી સુકાય તેવી શાહીની જરૂરત તેમના મનમાં ઠસી ગઈ. 1940માં તે આર્જેન્ટીના ગયા અને ત્યાં બૉલપૉઇન્ટ વિકસાવવાનો પોતાનો ખ્યાલ પ્રસ્તુત કર્યો. આ ખ્યાલ છેવટે એક ખૂબ ઝળહળતી અને ક્રાંતિકારી સફળતામાં પરિણમ્યો. એક…
વધુ વાંચો >બિલખા
બિલખા : સૌરાષ્ટ્રના જૂનાગઢ જિલ્લામાં જૂનાગઢથી અગ્નિખૂણે ગિરનારની તળેટી નજીક આવેલું નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 21° 26´ ઉ. અ. અને 70° 36´ પૂ. રે. આઝાદી પૂર્વે આ એક દેશી રાજ્ય હતું, તે વખતે તેના કબજા હેઠળ 25 જેટલાં ગામોનો વહીવટ હતો. તેની આજુબાજુનું ભૂપૃષ્ઠ લાવાના ખડકોથી બનેલું હોવાથી તેનો ભૂમિભાગ…
વધુ વાંચો >બિને-સાયમન બુદ્ધિકસોટીઓ
બિને-સાયમન બુદ્ધિકસોટીઓ : ફ્રેંચ મનોવિજ્ઞાની બિનેએ સાયમનની મદદથી તૈયાર કરેલી મનોમાપનની કસોટીઓ. આલ્ફ્રેડ બિનેએ 1905માં પ્રથમ બુદ્ધિકસોટી તૈયાર કરી મનોવિજ્ઞાનમાં માપનના ક્ષેત્રે એક હરણફાળ ભરી એમ કહેવાય. બિને અને તેના સહકાર્યકરો વર્ષો સુધી બુદ્ધિમાપન માટે સંશોધન કરતા રહ્યા. હસ્તાક્ષરમાપન જેવી ઘણી બધી રીતો અજમાવી જોઈ; પણ આ બધાંને અંતે લાગ્યું…
વધુ વાંચો >બિનોદિનીદેવી, એમ. કે.
બિનોદિનીદેવી, એમ. કે. (જ. 1922, ઇમ્ફાલ) : જાણીતાં મણિપુરી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર અને નાટ્યકાર. તેમને તેમની નવલકથા ‘બડોસાહિબ ઓંગ્બી સનતોમ્બી’ માટે 1979ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી ઍવૉર્ડ આપવામાં આવ્યો છે. તેમણે કોલકાતા યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા પછી શાંતિનિકેતન ખાતે કલાભવનમાં કલાની તાલીમ લીધી. મણિપુરની સાંસ્કૃતિક સંસ્થા રૂપરંગનાં તેઓ સ્થાપક સભ્ય છે. વળી…
વધુ વાંચો >બિફૉર્ટ સમુદ્ર
બિફૉર્ટ સમુદ્ર : કૅનેડા-અલાસ્કાની ઉત્તર તરફ આવેલો આર્ક્ટિક મહાસાગરનો વિભાગ. તે અલાસ્કાની બેરો ભૂશિરથી ઈશાન તરફ પ્રિન્સ પૅટ્રિક ટાપુ પરના લૅન્ડ્ઝ છેડા સુધી વિસ્તરેલો છે, જ્યારે પશ્ચિમમાં બક્સ ટાપુથી ચુકચી સમુદ્ર તરફ વિસ્તરેલો છે. તેનો કુલ સપાટી-વિસ્તાર આશરે 4,76,000 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની મહત્તમ ઊંડાઈ 4,761 મીટર, જ્યારે સરેરાશ ઊંડાઈ…
વધુ વાંચો >બિબ્લિયોતેક નાસિયોનાલ
બિબ્લિયોતેક નાસિયોનાલ (આશરે ઈ. 1367) : ફ્રાંસનું રાષ્ટ્રીય ગ્રંથાલય. વિશ્વનું સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથાલયોમાંનું એક. આ ગ્રંથાલયની સ્થાપના ચાર્લ્સ પાંચમાના શાસનકાળ (1340–1380) દરમિયાન 1,200 હસ્તપ્રતોથી રાજમહેલમાં રૉયલ લાઇબ્રેરીની સ્થાપના સમયે 1367ના અરસામાં થયેલી. ફ્રાંસના ઘણાખરા રાજવીઓ અંગત રસથી રજવાડી ગ્રંથાલયો ઊભા કરતા હતા. આ ગ્રંથાલયોમાં ગ્રીક ભાષા અને સાહિત્યનો, તેમજ પૌરસ્ત્ય…
વધુ વાંચો >બિયર(Beer)નો નિયમ
બિયર(Beer)નો નિયમ : અવશોષક માધ્યમની સાંદ્રતા અને વિકિરણના પારગમન કે અવશોષણને સાંકળી લેતો નિયમ. જુદી જુદી સાંદ્રતાવાળા દ્રાવણમાંથી પ્રકાશ (વિકિરણ) પસાર થાય ત્યારે તેની તીવ્રતામાં થતો ઘટાડો માપી બિયરે 1852માં આ નિયમ રજૂ કર્યો હતો. કોઈ એક સમાંગ માધ્યમ (અથવા દ્રાવણ) ઉપર એકવર્ણી (monochromatic) કે અનેકવર્ણી (heterogeneous) પ્રકાશ આપાત થાય…
વધુ વાંચો >બિયર્ડ, ચાર્લ્સ એ.
બિયર્ડ, ચાર્લ્સ એ. (જ. 27 નવેમ્બર 1874, કિંગ્સટાઉન, ઇન્ડિયાના; અ. 1 સપ્ટેમ્બર 1948, ન્યૂ હેવન, ‘કનેક્ટિકટ) : યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સનો વીસમી સદીનો અગ્રણી ઇતિહાસકાર. એણે યુ.એસ.ના ઇતિહાસનું આર્થિક ર્દષ્ટિબિંદુથી મૌલિક અર્થઘટન કર્યું હતું. એનો જન્મ સમૃદ્ધ કુટુંબમાં થયો હતો. એણે ઇન્ડિયાનાના ગ્રીન કેસલની ડી પૉ યુનિવર્સિટીમાં રાજનીતિ અને રાજ્યશાસ્ત્ર વિષયનો અભ્યાસ…
વધુ વાંચો >બિયાનામ
બિયાનામ : આસામનાં લગ્નગીતો. આસામમાં લગ્નની જુદી જુદી વિધિ પ્રમાણે ગાવાનાં ગીતો. એ બિયાનામમાં વિધિ પ્રમાણે જુદા જુદાં ગીતો હોય છે. એમાં લગ્નપૂર્વેથી વિધિના સમાપન સુધીનાં ગીતોનો સમાવેશ થાય છે. વરપક્ષ અને કન્યાપક્ષ બંને ઠેકાણે ગવાતાં ગીતોને બિયાનામ કહેવાય છે. લગ્નપૂર્વે ગવાતાં ગીતમાં કન્યાનાં ઘરનાં વખાણ હોય છે. કન્યાપક્ષ તરફથી…
વધુ વાંચો >બિયાસ
બિયાસ : પંજાબની જાણીતી પાંચ નદીઓ પૈકીની એક. પ્રાચીન નામ વિપાશા. આ નદી પંજાબ રાજ્યના ઉત્તર ભાગમાં થઈને વહે છે. હિમાચલ પ્રદેશના કુલુ જિલ્લામાં ‘પંજાબ હિમાલય’ના રોહતાંગ ઘાટમાં 4,361 મીટરની ઊંચાઈએથી તે નીકળે છે. અહીંથી તે દક્ષિણ તરફ કુલુ ખીણમાં પ્રવેશે છે, ત્યાં આજુબાજુના ઢોળાવો પરથી નીકળતી નાની નદીશાખાઓ તેને…
વધુ વાંચો >બિયાંતસિંગ
બિયાંતસિંગ (જ. 22 ફેબ્રુઆરી 1922, કોટલી, જિ. લુધિયાના; અ. 30 સપ્ટેમ્બર 1995, ચંદીગઢ) : પંજાબના ભૂતપૂર્વ મુખ્યમંત્રી અને ખાલિસ્તાનવાદી આતંકવાદનો ભોગ બનેલા રાજ્યના અગ્રણી રાષ્ટ્રવાદી નેતા. પિતા ભારતીય લશ્કરમાં અધિકારી હતા. પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શિક્ષણ અવિભાજિત પંજાબના લુધિયાના જિલ્લાની શિક્ષણસંસ્થાઓમાં લીધા બાદ લાહોરની સરકારી કૉલેજમાંથી સ્નાતકની પદવી પ્રાપ્ત કરી અને…
વધુ વાંચો >બિયેટા ડુંગરધાર
બિયેટા ડુંગરધાર : ઍટલાન્ટિક મહાસાગરના દક્ષિણ કૅરિબિયન સમુદ્રતળ પરની અધોદરિયાઈ ડુંગરધાર. હિસ્પાનીઓલા ટાપુ પરની બિયેટા ભૂશિરમાંથી તે દરિયાઈ જળમાં નીચે તરફ વિસ્તરેલી છે. તેની ઉપસ્થિતિ (trend) દક્ષિણી-નૈર્ઋત્ય તરફી છે. આ સમુદ્રમાં આ ડુંગરધાર બે ભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે : કોલંબિયન અગાધ દરિયાઈ મેદાન (deep sea-plain) તથા વેનેઝુએલન અગાધ દરિયાઈ મેદાન.…
વધુ વાંચો >