૧૩.૧૫
બાલારામથી બાવળ
બાલારામ
બાલારામ : ગુજરાત રાજ્યના બનાસકાંઠા જિલ્લાના પાલનપુર તાલુકામાં બાલારામ નામની નદીના કાંઠા પર આવેલું સૌંદર્યધામ, પર્યટનકેન્દ્ર અને તીર્થક્ષેત્ર. ભૌગોલિક સ્થાન : 24° 16´ ઉ. અ. અને 72° 32´ પૂ. રે. આ સ્થળનો ચિત્રાસણી ગ્રામપંચાયતમાં સમાવેશ થાય છે. ચિત્રાસણી રેલમથકથી તે 3 કિમી. પૂર્વ તરફ આવેલું છે. ચિત્રાસણી ગામ જિલ્લામથક પાલનપુરથી…
વધુ વાંચો >બાલાવબોધ
બાલાવબોધ : ગુજરાતીનો મધ્યકાલીન સાહિત્યપ્રકાર. ‘બાલ’ના અવબોધ અર્થાત્ જ્ઞાન કે સમજણ માટે રચનાઓ તે બાલાવબોધ. સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, વ્રજભાષાના ગ્રંથોના કે ક્વચિત્ પારસી ધર્મગ્રંથોના અનુવાદ કે ટીકા રૂપે બાલાવબોધ રચાતા રહ્યા છે. બાલાવબોધમાં કેટલીક વાર જે તે કૃતિના સાદી ભાષામાં લેખકે કરેલા સીધા અનુવાદ હોય તો કેટલીક વાર મૂળ ગ્રંથોના અનુવાદને…
વધુ વાંચો >બાલાશિનોર
બાલાશિનોર : ખેડા જિલ્લાનો તાલુકો અને તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : આ તાલુકો 22° 57´થી 23° 18´ ઉ. અ. અને 73° 19´થી 73° 37´ પૂ. રે. વચ્ચે આવેલો છે. તેનું ક્ષેત્રફળ 5,523 ચોકિમી. જેટલું છે. તેની ઉત્તર અને પશ્ચિમે સાબરકાંઠા જિલ્લો, દક્ષિણે ખેડા જિલ્લાનો ઠાસરા તાલુકો અને પૂર્વ દિશાએ પંચમહાલ જિલ્લો…
વધુ વાંચો >બાલા સરસ્વતી, તંજાવુર
બાલા સરસ્વતી, તંજાવુર (જ. 13 મે 1918, ચેન્નઈ; અ. 9 ફેબ્રુઆરી 1984) : નૃત્ય-અભિનયમાં પ્રથમ પંક્તિની પ્રતિભા ધરાવતાં નૃત્યાંગના. ભક્તિ કવિ પુરંદરદાસ રચિત કન્નડ પદ ‘કૃષ્ણની બેગને બારો’ ટી. બાલા સરસ્વતી સાથે પર્યાય બની ગયું છે. તેમની રોમાંચક કારકિર્દી દરમિયાન આ પદને ભારતીય ધર્મ-સંસ્કૃતિથી પરિચિત કે અપરિચિત દેશવિદેશના પ્રેક્ષકો સમક્ષ…
વધુ વાંચો >બાલાસોર
બાલાસોર : ઓરિસા રાજ્યના ઈશાન ભાગમાં બંગાળના ઉપસાગરને કિનારે આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. જિલ્લો અને જિલ્લામથક બંને ‘બાલેશ્વર’ નામથી પણ ઓળખાય છે. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 35´ ઉ. અ. અને 87° 05´ પૂ. રે. આજુબાજુનો 3,706 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની પૂર્વમાં બંગાળનો…
વધુ વાંચો >બાલાંગીર
બાલાંગીર : ઓરિસા રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : 20° 43´ ઉ. અ. અને 83° 29´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 6,551.5 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે બારગઢ જિલ્લો, પૂર્વમાં સોનેપુર અને બૌધ જિલ્લા, અગ્નિકોણ તરફ ફુલબાની જિલ્લો, દક્ષિણે કાલહંદી તથા…
વધુ વાંચો >બાલી
બાલી : ઇન્ડોનેશિયાનો ખૂબ જ જાણીતો બનેલો રમણીય ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 8° 15´ દ. અ. અને 115° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ વિસ્તરેલો છે. આ ટાપુ તેનાં ડાંગરનાં સીડીદાર ખેતરો, વનાચ્છાદિત નયનરમ્ય હરિયાળા દેખાતા પર્વતઢોળાવો તથા સુંદર સરોવરો અને દરિયાઈ રેતાળ પટ માટે વિશ્વવિખ્યાત બનેલો છે. ઇન્ડોનેશિયાના લગભગ બધા…
વધુ વાંચો >બાલીવાલા, ખુરશેદજી મેરવાનજી
બાલીવાલા, ખુરશેદજી મેરવાનજી (જ. 2 જૂન 1853, મુંબઈ; અ. 17 સપ્ટેમ્બર 1913, મુંબઈ) : જૂની રંગભૂમિના જાણીતા પારસી નટ અને દિગ્દર્શક. એમણે 12 વર્ષની વયે જરૂર પૂરતું અંગ્રેજી અને ગુજરાતીનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું અને પછી પોતાના કુટુંબને આર્થિક સહાય મળે એ માટે માસિક 5 રૂપિયાના પગારે ‘ધ ટેલિગ્રાફ ઍન્ડ કુરિયર’…
વધુ વાંચો >બાલુસ્ટર
બાલુસ્ટર : વેદિકા-સ્તંભ અથવા કઠેડાની થાંભલીઓ. આમાં સરખા માપની થાંભલીઓની હરોળ એવી રીતે ગોઠવવામાં આવે છે કે તેનાથી કઠેડા કે શીર્ષિકા(coping)ને આધાર મળી રહે છે. સીડીનાં પગથિયાંના એક કે બે છેડે, મોટી બારીઓમાં, અગાશી કે ઝરૂખાના અગ્રભાગમાં કરવામાં આવતા કઠેડાઓમાં બાલુસ્ટરનો પ્રયોગ થતો જોવામાં આવે છે. પિત્તળ કે લોખંડ જેવી…
વધુ વાંચો >બાલેવા, અબુબકર તફાવા (સર)
બાલેવા, અબુબકર તફાવા (સર) (જ. 1912, બાઉચી, નાઇજીરિયા; અ. 1966) : નાઇજીરિયાના રાજકારણી અને સર્વપ્રથમ સમવાયી (federal) વડાપ્રધાન. તે નોર્ધર્ન પીપલ્સ કૉંગ્રેસના સભ્ય હતા. 1947માં તેઓ ધારાસભામાં ચૂંટાયા. 1952–53 દરમિયાન બાંધકામ વિભાગના અને 1955થી ’57 દરમિયાન તેઓ વાહનવ્યવહાર વિભાગના પ્રધાન રહ્યા. ત્યારપછી તેઓ વડાપ્રધાન બન્યા. 1960માં નાઇજીરિયા સ્વતંત્ર થયું ત્યારે…
વધુ વાંચો >બાલ્કન દેશો
બાલ્કન દેશો : યુરોપના અગ્નિકોણમાં આવેલા દ્વીપકલ્પને આવરી લેતા મુખ્ય પાંચ દેશોનો સમૂહ. આ નામ બલ્ગેરિયા અને યુગોસ્લાવિયામાં આવેલા બાલ્કન પર્વતો પરથી પડેલું છે. તુર્કી ભાષામાં ‘બાલ્કન’ શબ્દનો અર્થ પર્વત થાય છે. આ દેશો યુરોપ અને મધ્ય પૂર્વના દેશો વચ્ચે મહત્વનું વ્યૂહાત્મક સ્થાન ધરાવે છે. આ વિસ્તારમાં જ્યારે જ્યારે યુદ્ધો…
વધુ વાંચો >બાલ્કન દ્વીપકલ્પ
બાલ્કન દ્વીપકલ્પ : યુરોપ ખંડના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા ત્રણ દ્વીપકલ્પો પૈકીનો પૂર્વ છેડે આવેલો દ્વીપકલ્પ. બાકીના બે આઇબેરિયન અને ઇટાલિયન દ્વીપકલ્પ છે. આ દ્વીપકલ્પની ઉત્તરે નીચલી ડૅન્યૂબ અને સૅવા નદીઓ, પૂર્વ તરફ કાળો સમુદ્ર, અગ્નિ તરફ ઈજિયન સમુદ્ર, દક્ષિણ તરફ ભૂમધ્ય સમુદ્ર, નૈર્ઋત્ય તરફ આયોનિયન સમુદ્ર તથા પશ્ચિમ તરફ એડ્રિયાટિક…
વધુ વાંચો >બાલ્કન પર્વતો
બાલ્કન પર્વતો : પૂર્વ બલ્ગેરિયામાં કાળા સમુદ્ર પરની ઇમીન બુરુન ભૂશિરથી પશ્ચિમ તરફ યુગોસ્લાવ સીમા સુધી વિસ્તરેલા પર્વતો. આ પર્વતો મુખ્યત્વે ગેડવાળા ચૂનાખડકો તેમજ રેતીખડકોથી બનેલા છે, પરંતુ તેમની નીચેનો ભૂગર્ભીય વિભાગ સ્ફટિકમય ખડકબંધારણવાળો છે. બાલ્કન પર્વતોની આ હારમાળા ડૅન્યૂબ નદીથાળાની દક્ષિણ સરહદ રચે છે. તેની લંબાઈ 400 કિમી., પહોળાઈ…
વધુ વાંચો >બાલ્કન વિગ્રહો
બાલ્કન વિગ્રહો : બાલ્કન રાજ્યો વચ્ચે વીસમી સદીના પ્રથમ દાયકામાં થયેલા વિગ્રહો. વીસમી સદીના પ્રથમ દસકામાં બાલ્કનમાં બલ્ગેરિયા-સર્બિયાનો સંઘર્ષ, આર્મેનિયાનો હત્યાકાંડ, ગ્રીસ-તુર્કી વિગ્રહ, બલ્ગેરિયાની જાહેરાત, તરુણ તુર્કોની ક્રાંતિ અને ટ્રિપોલી પરના આક્રમણ જેવી ઘટનાઓએ બાલ્કનના પ્રશ્નને સ્ફોટક બનાવ્યો હતો. તેના પરિણામે બાલ્કન વિગ્રહો થયા. 1909માં સુલતાન મહમ્મદ પાંચમાએ શરૂઆતમાં ઉદાર…
વધુ વાંચો >બાલ્ઝાક, હોનોરે દ
બાલ્ઝાક, હોનોરે દ (જ. 20 મે 1799, ટુર્સ, ફ્રાંસ; અ. 18 ઑગસ્ટ 1850, ફ્રાંસ) : ફ્રેંચ નવલકથાકાર. પોતાના જમાનાના સમગ્ર સમાજનું પ્રતિબિંબ નવલકથામાં ઉપસાવનાર, સામાજિક વાસ્તવવાદના જન્મદાતા સાહિત્યકાર. 8 વર્ષની ઉંમરે એક અત્યંત રૂઢિચુસ્ત શાળામાં છાત્ર તરીકે દાખલ થયા, પણ ત્યાંની કડક શિસ્ત ન ખમી શકવાથી થોડાંક વર્ષોમાં ઘેર પરત…
વધુ વાંચો >બાલ્ટિક ભાષાઓ
બાલ્ટિક ભાષાઓ : બાલ્ટિક સમુદ્રના પૂર્વકિનારાના પ્રદેશોમાં બોલાતી ભાષાઓ. મૂળમાં ભારત-યુરોપીય ભાષાસમુદાયની એક શાખારૂપ આ ભાષાઓમાં વર્તમાનમાં બોલાતી લિથુઆનિયન અને લૅટ્વિયન ઉપરાંત કાળબળે લુપ્ત થયેલી જૂની પ્રશિયન, યોત્વિન્જિયન, ક્યુરોનિયન, સેલોનિયન, અર્ધગેલ્લિયન ભાષાઓનો પણ સમાવેશ થતો હતો. આ પૈકી લિથુઆનિયન, લૅટ્વિયન અને જૂની પ્રશિયન ત્રણેયનાં લિખિત પ્રમાણો ચૌદમી સદીથી પ્રાપ્ત થયાં…
વધુ વાંચો >બાલ્ટિક સમુદ્ર
બાલ્ટિક સમુદ્ર : ઉત્તર યુરોપના પશ્ચિમ ભૂમિભાગ વચ્ચે આવેલો સમુદ્ર. તે આટલાન્ટિક મહાસાગરના એક ફાંટારૂપે યુરોપના વાયવ્ય ભાગમાં પથરાયેલો છે. આ સમુદ્ર આશરે 50°થી 65° ઉ. અ. અને 10°થી 27° પૂ. રે. વચ્ચે વિસ્તરેલો છે. તેનો કુલ વિસ્તાર આશરે 4,20,000 ચોકિમી. જેટલો છે. તેની લંબાઈ આશરે 1,600 કિમી. અને પહોળાઈ…
વધુ વાંચો >બાલ્ટિમોર
બાલ્ટિમોર : યુ.એસ.ના મેરીલૅન્ડ રાજ્યમાં આવેલું મોટામાં મોટું શહેર, યુ.એસ.નાં મુખ્ય બંદરો પૈકીનું એક બંદર તથા દુનિયાભરમાં મોટાં ગણાતાં કુદરતી બારાં પૈકીનું એક બારું. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 39° 17´ ઉ. અ. અને 76° 36´ પ. રે. આવેલું છે. મેરીલૅન્ડ રાજ્યનું વાણિજ્ય, શિક્ષણ તથા ઉદ્યોગનું મુખ્ય મથક પણ છે. તે…
વધુ વાંચો >બાલ્ટિમોર, ડૅવિડ
બાલ્ટિમોર, ડૅવિડ (જ. 7 માર્ચ 1938, ન્યૂયૉર્ક શહેર, યુ.એસ.એ.) : ગાંઠ કરતાં વિષાણુઓ (viruses) અને કોષોમાંના જનીનદ્રવ્ય (genetic material) વચ્ચેની આંતરક્રિયા શોધી કાઢવા માટે 1975ના, રિનેટો ડુલબેકો (Renato Dulbecco) તથા હૉવર્ડ માર્ટિન ટેમિન (Howard Martin Temin) સાથે દેહધાર્મિક વિદ્યા તથા તબીબી વિદ્યા અંગેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. બાલ્ટિમોરે સ્વાર્થમોર ખાતે રસાયણવિદ્યાનો…
વધુ વાંચો >બાલ્ડવિન, જેમ્સ (આર્થર)
બાલ્ડવિન, જેમ્સ (આર્થર) (જ. 1924, હાર્લમ, ન્યૂયૉર્ક; અ. 1987) : અમેરિકન નવલકથાકાર. પાદરીના પુત્ર. 17 વર્ષની વયે ઘર છોડીને કેટલાંક વર્ષો પૅરિસમાં જઈને ગાળેલાં. એમનું લેખનકાર્ય ત્યાં શરૂ થયેલું. એમની પહેલી નવલકથા ‘ગો, ટેલ ઇટ ઑન ધ માઉન્ટન’ 1953માં પ્રગટ થઈ. તેમાં પિતાની સંપ્રદાય-શ્રદ્ધા સાથે સમાધાન કરતા યુવકની કથા છે.…
વધુ વાંચો >