૧૨.૨૬

ફૂગજન્ય વિષથી ફેલ્સ્પાર

ફૅક્ટર–ફૅક્ટરિંગ

ફૅક્ટર–ફૅક્ટરિંગ : જુઓ પાકી આડત

વધુ વાંચો >

ફૅક્ટરી ઍક્ટ

ફૅક્ટરી ઍક્ટ : કામદારોની કામગીરી સુવિધાજનક બનાવવાના હેતુથી ઔદ્યોગિક એકમો ઉપર વિવિધ નિયંત્રણો લાગુ પાડતો કેન્દ્ર સરકારનો કાયદો. આધુનિક ઉદ્યોગના આગમન સાથે એક અલગ કામદાર વર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો. પ્રારંભિક તબક્કામાં કારખાનામાં કામદારોની સ્થિતિ ખૂબ જ દયાજનક હતી. તેમના કામના કલાકો, રજા, કામગીરીની પરિસ્થિતિ વગેરે અંગે કોઈ ચોક્કસ ધોરણો ન હતાં;…

વધુ વાંચો >

ફેગોનિયા (ધમાસો)

ફેગોનિયા (ધમાસો) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઝાયગોફાઇલેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે નાની, ટટ્ટાર કે ભૂપ્રસારી, વધતે-ઓછે અંશે કાષ્ઠમય અને શાકીય કે ઉપક્ષુપ પ્રજાતિ છે. તેનું વિતરણ ભૂમધ્યપ્રદેશથી શરૂ થઈ ભારત, દક્ષિણ આફ્રિકા, કૅલિફૉર્નિયા અને ચિલીમાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની એક જ જાતિ થાય છે. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Fagonia erecta…

વધુ વાંચો >

ફેઝ (ફેસ)

ફેઝ (ફેસ) : ઉત્તર આફ્રિકાના મોરોક્કો દેશમાં પરંપરાગત ચાલી આવતી ચાર રાજધાનીઓ પૈકી ફેઝ પ્રાંતની રાજધાનીનું શહેર. તે ઇસ્લામ સંસ્કૃતિનું ધાર્મિક કેન્દ્ર છે. તે રબાતથી પૂર્વમાં 150 કિમી. અંતરે સેબુ નદીને મળતી ફેઝ નદીને કાંઠે વસેલું છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 34° 05´ ઉ. અ. અને 4° 57´ પ. રે. આ…

વધુ વાંચો >

ફેઝ સ્વિચિંગ ઇન્ટરફેરોમિટર

ફેઝ સ્વિચિંગ ઇન્ટરફેરોમિટર : ખૂબ દૂરના અંતરે આવેલા બિંદુવત્ અવકાશી પદાર્થનું કોણીય કદ (angular size) માપવા માટેની યોજના. તેમાં તરંગના વ્યતિકરણની ‘ઇન્ટરફેરોમૅટ્રી’ની રીતનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેમાં નિશ્ચિત અંતરે આવેલા બે સ્થાન ઉપરથી અવકાશસ્થિત પદાર્થ દ્વારા ઉત્સર્જિત થતા તરંગોને ઝીલી, તેમને એકત્રિત કરી, તેમની વચ્ચે ઉદભવતી વ્યતિકરણની માત્રાનું માપ…

વધુ વાંચો >

ફેટ (ક્ષેત્ર અસર ટ્રાન્ઝિસ્ટર field effect transistor FET)

ફેટ (ક્ષેત્ર અસર ટ્રાન્ઝિસ્ટર, field effect transistor, FET) : એક એવી એકધ્રુવીય (unipolar), અનેક વીજધ્રુવવાળી અર્ધવાહક પ્રયુક્તિ કે જેમાં બે વીજધ્રુવો વચ્ચેની સાંકડી વીજવાહક ચૅનલમાં પ્રવાહ પસાર થાય (modulated) છે અને ત્રીજા વીજધ્રુવ આગળ પ્રયુક્ત થયેલ ક્ષેત્ર વડે તે નિયંત્રિત થાય છે. આધુનિક ટ્રાન્ઝિસ્ટરોના બે વર્ગ છે : (i) દ્વિધ્રુવી…

વધુ વાંચો >

ફૅટી ઍસિડ

ફૅટી ઍસિડ : જુઓ ચરબીજ ઍસિડ

વધુ વાંચો >

ફેડરર, રૉજર

ફેડરર, રૉજર (જ. 8 ઑગસ્ટ 1981, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડનો દંતકથા સમાન ટેનિસ-ખેલાડી. રૉજર ફેડરરે 13 ગ્રૅન્ડસ્લૅમ ટાઇટલો જીતીને ઇતિહાસ સર્જ્યો છે. તેમણે સૌથી પ્રથમ ગ્રૅન્ડસ્લૅમ ટાઇટલ 2003માં ‘વિમ્બલ્ડન’નું જીત્યું હતું. તેમણે પોતાનું પહેલું ગ્રૅન્ડસ્લૅમ ટાઇટલ જ ‘વિમ્બલ્ડન’નું જીતીને ટેનિસ-જગતમાં પદાર્પણ કર્યું હતું. તેમણે 2003થી 2007 દરમિયાન વિમ્બલ્ડન ચૅમ્પિયન રહીને પણ…

વધુ વાંચો >

ફૅધમ

ફૅધમ : દરિયાનું ઊંડાણ દર્શાવતું અંગ્રેજી માપનું એકમ. એક ફૅધમ બરાબર 1.83 મીટર કે 6 ફૂટ થાય છે. લાંબા સમયથી દરિયા અને ખાણનું ઊંડાણ દર્શાવવા માટે આ પ્રમાણભૂત માપ છે. ડેનિશ ભાષાના ‘Faedn’ શબ્દ ઉપરથી આ શબ્દ બન્યો છે. તેનો અર્થ ‘પહોળા કરેલા હાથ’ (outstretched hands) એવો થાય છે. શિવપ્રસાદ…

વધુ વાંચો >

ફેન, જૉન બી.

ફેન, જૉન બી. (જ. 15 જૂન 1917, ન્યૂયૉર્ક) : અમેરિકન રસાયણવિદ્ અને 2002ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા. 1940માં યેલ યુનિવર્સિટીમાંથી રસાયણશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી. મેળવ્યા પછી તેમણે એક દસકો ઉદ્યોગક્ષેત્રે ગાળ્યો. 1952માં તેઓ પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા. 1967માં તેઓ યેલ યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા અને 1987માં માનાર્હ પ્રાધ્યાપક બન્યા. 1994માં તેઓ વર્જિનિયા કૉમનવેલ્થ યુનિવર્સિટીમાં…

વધુ વાંચો >

ફૂગજન્ય વિષ

Feb 26, 1999

ફૂગજન્ય વિષ : યજમાન વનસ્પતિ કે પ્રાણીકોષોને ઈજા પહોંચાડતા અથવા તેમની ચયાપચયની પ્રક્રિયાઓને છિન્નભિન્ન કરતા ફૂગ દ્વારા સ્રવતા બિન-ઉત્સેચકીય પદાર્થો. તે યજમાન પેશીમાં થતી ઉત્સેચકીય પ્રક્રિયાને નિષ્ક્રિય બનાવે છે અને અત્યંત અલ્પ સાંદ્રતાએ પણ વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓ માટે હાનિકારક અથવા વિનાશક હોય છે. મોટાભાગનાં વિષ તેમની ક્રિયા બાબતે વિશિષ્ટ હોતાં…

વધુ વાંચો >

ફૂગનાશકો (fungicides)

Feb 26, 1999

ફૂગનાશકો (fungicides) : ફૂગનો નાશ કરતાં આર્થિક અગત્યનાં રસાયણો. આ ફૂગનાશકો મુખ્યત્વે વનસ્પતિ-રોગ-નિયંત્રણ માટે વપરાતાં હોય છે. વનસ્પતિ-રોગ-નિયંત્રણમાં વપરાતાં વિવિધ રસાયણો કાર્બનિક કે અકાર્બનિક પ્રકારનાં હોય છે. દરેકની સૂક્ષ્મજીવનાશક કાર્યપદ્ધતિ જુદી જુદી હોય છે. કેટલાંક રસાયણો સૂક્ષ્મ જીવને જરૂરી ઉત્સેચકોને નિષ્ક્રિય કરી, ચયાપચયની અગત્યની ક્રિયામાં અવરોધ ઊભો કરી, તેમનો નાશ…

વધુ વાંચો >

ફૂટબૉલ

Feb 26, 1999

ફૂટબૉલ : પગ વડે દડાને રમવાની રમત. આ રમતમાં દડાને હાથ સિવાય શરીરના કોઈ પણ અવયવ વડે રમી શકાય છે. ફૂટબૉલની રમતની શરૂઆત ક્યારથી થઈ તે કહેવું મુશ્કેલ છે. તે અંગે મતમતાંતરો પ્રવર્તે છે. પાંચ સો વર્ષ પહેલાં પ્રાચીન ગ્રીસમાં ‘હારપેસ્ટમ’ તરીકે ફૂટબૉલની રમત જાણીતી હતી. ઘણા તજ્જ્ઞો એવું જણાવે…

વધુ વાંચો >

ફૂટ, રૉબર્ટ બ્રૂસ

Feb 26, 1999

ફૂટ, રૉબર્ટ બ્રૂસ (જ. 1834; અ. 1912) : બ્રિટિશ ભૂસ્તરશાસ્ત્રી અને પુરાતત્ત્વવિદ. કેટલાક તેમને ભારતીય પ્રાગ્-ઐતિહાસિક અભ્યાસના પ્રણેતા તરીકે પણ નવાજે છે. 24 વર્ષની ઉંમરે તેઓ ભારતીય સર્વેક્ષણ ખાતા(GSI)માં જોડાયા અને ત્યાં 33 વર્ષ સેવાઓ આપી. 1862માં પુરાતત્વીય સર્વેક્ષણ સ્થપાયા પછી તેમાં ભારતમાં મળી આવતા પ્રાગૈતિહાસિક માનવ-અવશેષો પર સંશોધન કરવાનું…

વધુ વાંચો >

ફૂડ ઍન્ડ ઍગ્રિકલ્ચર ઑર્ગેનાઇઝેશન (F.A.O.)

Feb 26, 1999

ફૂડ ઍન્ડ ઍગ્રિકલ્ચર ઑર્ગેનાઇઝેશન (F.A.O.) : સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ અંતર્ગત એક સંસ્થા. આ સંસ્થાની સ્થાપના ઑક્ટોબર 1945માં થઈ. તેનું મુખ્ય કાર્યાલય 1951 સુધી વૉશિંગ્ટન ડી. સી. હતું, પરંતુ હવે તે રોમ ખાતે છે. 1943માં તે વખતના અમેરિકાના પ્રમુખ ફ્રૅન્કલિન ડી. રૂઝવેલ્ટે હૉટ સ્પ્રિંગ્ઝ–વર્જિનિયા ખાતે અન્ન અને કૃષિ સાથે સંબંધ ધરાવતી સમસ્યાઓની…

વધુ વાંચો >

ફૂદું (Moth)

Feb 26, 1999

ફૂદું (Moth) : કીટકવર્ગમાં રોમપક્ષ (lepidoptera) શ્રેણીના પતંગિયા જેવું પ્રાણી. કીટકોની દુનિયામાં રોમપક્ષ શ્રેણી સંખ્યાની ર્દષ્ટિએ બીજા ક્રમે આવે છે. એક અંદાજ મુજબ રોમપક્ષ શ્રેણીની આશરે એકાદ લાખ જેટલી જાતિઓથી વૈજ્ઞાનિકો પરિચિત છે. હજુ પણ હજારોની સંખ્યામાં અન્ય જાતિઓ ઓળખાઈ નથી. દેખાવે ફૂદાં અને પતંગિયાં એકસરખાં જ લાગે, પરંતુ ફૂદાં…

વધુ વાંચો >

ફૂરિયે, ફ્રાંકોઝ મેરી ચાર્લ્સ

Feb 26, 1999

ફૂરિયે, ફ્રાંકોઝ મેરી ચાર્લ્સ (જ. 7 એપ્રિલ 1772, બોઝાંકો, ફ્રાંસ; અ. 10 ઑક્ટોબર 1837, પૅરિસ, ફ્રાંસ) : સમાજલક્ષી ફ્રેંચ ચિંતક. કાલ્પનિક સમાજવાદ અંગેની તેમની વિચારસરણી ‘ફૂરિયરવાદ’ તરીકે જાણીતી છે. તેમણે તેમની વ્યાવસાયિક કારકિર્દીની શરૂઆત કારકુન તરીકે કરી હતી. આ જ ગાળા દરમિયાન તેમણે લખેલા ‘ધ સોશિયલ ડેસ્ટિની ઑવ્ મૅન’ અને…

વધુ વાંચો >

ફૂરિયે રૂપાન્તર

Feb 26, 1999

ફૂરિયે રૂપાન્તર (Fourier transform) : કોઈ બે યોગ્ય ચલરાશિઓ x અને pને અનુલક્ષીને કોઈ વિધેય f(x)ના સંકલન–રૂપાન્તર (integral transform) દ્વારા મળતું વિધેય g(p). તે નીચે મુજબ વ્યાખ્યાયિત થાય છે : જેમાં છે. વિધેય f(x)નું ફૂરિયે રૂપાન્તર g(p) છે તો g(p)નું પ્રતીપ (inverse) રૂપાન્તર f(x) છે; અર્થાત્ સમીકરણો (1) અને (2)…

વધુ વાંચો >

ફૂર્ફ્યુરાલ(Furfural)

Feb 26, 1999

ફૂર્ફ્યુરાલ(Furfural) : મકાઈનાં કણસલાં (ડૂંડાં) (cobs)માંથી મળતા તેલમાંનો મુખ્ય ઘટક. તેને ફૂર્ફ્યુરાલ્ડિહાઇડ, ફ્યુરાલ, 2–ફ્યુરાલ્ડિહાઇડ પાયરોમ્યુસિક આલ્ડિહાઇડ અથવા 2–ફ્યુરાનકાર્બોક્સાલ્ડિહાઇડ પણ કહે છે. અણુસૂત્ર : C4H3OCHO અથવા ઓટ(યવ)નાં તથા ડાંગરનાં ફોતરાં, મકાઈનાં ડૂંડાં, શેરડીના કૂચા (બગાસે) વગેરે સેલ્યુલોઝયુક્ત અપશિષ્ટ (waste) પદાર્થોને વરાળ તથા મંદ ઍસિડ સાથે ગરમ કરવાથી ફૂર્ફ્યુરાલનું ઉત્પાદન કરી શકાય…

વધુ વાંચો >

ફૂલછાબ

Feb 26, 1999

ફૂલછાબ : રાજકોટ અને સૂરતથી પ્રગટ થતું દૈનિક. 1921ના ઑક્ટોબરની બીજી તારીખે સૌરાષ્ટ્રના રાણપુરમાં ‘ફૂલછાબ’ના પુરોગામી ‘સૌરાષ્ટ્ર’ સાપ્તાહિકને અમૃતલાલ શેઠે શરૂ કર્યું હતું. એ પત્રનો મુખ્ય ઉદ્દેશ સૌરાષ્ટ્રનાં દેશી રજવાડાંઓની જોહુકમીથી પ્રજાને મુક્ત કરાવવાની લડતને વેગ આપવાનો હતો. રાણપુર સૌરાષ્ટ્રમાં હોવા છતાં દેશી રજવાડાનો ભાગ નહિ, પરંતુ બ્રિટિશ શાસન હેઠળ…

વધુ વાંચો >