૧૨.૦૬
પ્રતાપ, મહારાણાથી પ્રતિભા (સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર)
પ્રતાપ, મહારાણા
પ્રતાપ, મહારાણા (જ. 1540; અ. 1597) : મેવાડના મહાન દેશભક્ત, શક્તિશાળી અને શૂરવીર રાજવી. સમગ્ર ભારતના શ્રેષ્ઠ રાજપૂત રાજવીઓમાં એમની ગણતરી થાય છે. તેઓ એમની ટેક અને પ્રતિજ્ઞાપાલન માટે પ્રસિદ્ધ છે. મેવાડના સિસોદિયા વંશના રાણાઓએ મુઘલ સમ્રાટોને નહિ નમવાની અને એમને પોતાના કુળની પુત્રીઓ નહિ પરણાવવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી, જેનું…
વધુ વાંચો >પ્રતાપલંકેશ્વર રસ
પ્રતાપલંકેશ્વર રસ : પ્રસૂતા સ્ત્રીનાં દર્દોનું એક ઉત્તમ રસ-ઔષધ. સંયોજન તથા વિધિ : શુદ્ધ પારો, શુદ્ધ ગંધક, શુદ્ધ વછનાગ 10–10 ગ્રામ, મરી 30 ગ્રામ, અભ્રકભસ્મ 10 ગ્રામ, લોહભસ્મ 40 ગ્રામ, શંખભસ્મ 80 ગ્રામ અને જંગલી અડાયાં છાણાંની વસ્ત્રગાળ રાખ (ભસ્મ) 160 ગ્રામ લઈ, તેનું ચૂર્ણ કરી, પથ્થરની ખરલમાં બધું વિધિપૂર્વક…
વધુ વાંચો >પ્રતાપસિંહ–2
પ્રતાપસિંહ–2 : શિવાજીના વંશજો ‘છત્રપતિ’નું બિરુદ ધારણ કરી સતારામાં રાજ્ય કરતા હતા. ઈ. સ. 1749માં શાહુ-1ના મૃત્યુ પછી તેમની સત્તા માત્ર નામની જ રહી જ્યારે તેમનો મુખ્ય પ્રધાન ‘પેશવા’ સર્વોપરી બન્યો. 1808માં શાહુ-2ના અવસાન પછી પ્રતાપસિંહ ‘છત્રપતિ’ બન્યા, 1818માં અંગ્રેજો અને પેશવા બાજીરાવ-2 વચ્ચે યુદ્ધ ચાલતું હતું ત્યારે બંનેએ ‘છત્રપતિ’ના…
વધુ વાંચો >પ્રતિઑક્સીકારક (antioxidant)
પ્રતિઑક્સીકારક (antioxidant) : આણ્વિક ઑક્સિજન દ્વારા થતા પદાર્થોના ઉપચયનને –સ્વયંઉપચયન(autooxidation)ને – અટકાવવા માટે વપરાતો પદાર્થ, નિરોધક (inhibitor). આવા પદાર્થો રબર, પ્લાસ્ટિક, કુદરતી તેલ અને ચરબી, ખાદ્ય પદાર્થો, ગૅસોલીન વગેરેમાં ઉમેરવામાં આવે છે. તેમના ઉપયોગથી પદાર્થમાં આવતી વિકૃતિ (deterioration), ખોરાશ (rancidity) તથા રાળ કે ગુંદરસમ પદાર્થો ઉત્પન્ન થતા અટકાવી શકાતા હોવાથી…
વધુ વાંચો >પ્રતિકણ (antiparticle)
પ્રતિકણ (antiparticle) : વિરુદ્ધ વિદ્યુતભાર સિવાય, બધી જ રીતે સામાન્ય મૂળભૂત કણને મળતો આવતો કણ. ફોટૉન (પ્રકાશ અથવા વિદ્યુત-ચુંબકીય વિકિરણનો ઊર્જા-કણ) અને πo – મેસૉન (ઇલેક્ટ્રૉન કરતાં ભારે અને પ્રોટૉન કરતા હલકો વિદ્યુતભાર વિનાનો કણ) સિવાય પ્રત્યેક મૂળભૂત કણને પ્રતિકણ હોય છે. પ્રતિકણ બેરિયૉન આંક (B) ધરાવે છે. ન્યુક્લિયૉન અને…
વધુ વાંચો >પ્રતિકાર
પ્રતિકાર : આક્રમણ ખાળવા માટેનો સામો ઉપાય. તેમાં સામાન્ય રીતે બંને પક્ષો બળનો ઉપયોગ કરતા હોય છે. જ્યારે કોઈ એક રાજ્ય બીજા રાજ્યના પ્રદેશને બળપૂર્વક પડાવી લેવાનો પ્રયાસ કરે છે અથવા જ્યારે કોઈ એક દેશ બીજા કોઈ સ્વતંત્ર અને સાર્વભૌમ દેશની અખંડતા અને સાર્વભૌમતાને પડકારી તેના પ્રદેશ પર જબરદસ્તીથી કબજો…
વધુ વાંચો >પ્રતિકાવ્ય
પ્રતિકાવ્ય : અંગ્રેજી શબ્દ ‘પૅરડી’ પરથી ગુજરાતીમાં પ્રતિકાવ્ય સંજ્ઞા આવી છે. મૂળમાં તો ‘પૅરડી’ એટલે એવી વાણી, લેખન કે સંગીત જેમાં તેના કર્તા કે સંગીતકારની શૈલીનું રમૂજી અને અતિશયોક્તિયુક્ત રીતે અનુકરણ કરવામાં આવેલું હોય. એ હાસ્યપ્રેરક અથવા વિડંબનારૂપ અનુકરણ હોય. આમ ‘પૅરડી’ હાસ્યાત્મક (comic) અથવા ગંભીર (critical) હોઈ શકે. ગુજરાતીમાં…
વધુ વાંચો >પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા (મનોવિજ્ઞાન)
પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા (મનોવિજ્ઞાન) : વિશિષ્ટ ઉદ્દીપક (દા.ત., ચોક્કસ અવાજ કે ર્દશ્ય) પ્રત્યે, વિચાર કર્યા વિના, અને વિનાવિલંબે ઊપજતી સહજ, શીખ્યા વિનાની સ્વયંચાલિત ક્રિયા. પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા (reflex action) ઐચ્છિક ક્રિયાથી ભિન્ન છે. પોતાની ઇચ્છાથી, વિચારપૂર્વક કરેલી ક્રિયાને ઐચ્છિક ક્રિયા કહે છે. પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા મનુષ્યથી આપમેળે, સભાન ઇચ્છા કે પૂર્વઆયોજન વિના, થઈ…
વધુ વાંચો >પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા (આયુર્વિજ્ઞાન)
પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા (આયુર્વિજ્ઞાન) : સંરક્ષણના હેતુસર ઉદભવતા અનૈચ્છિક ચેતાકીય પ્રતિભાવો. ક્યારેક પણ કોઈ પ્રકારની પીડાકારક કે નુકસાનકારક સંવેદના ઉદભવે ત્યારે કેન્દ્રીય ચેતાતંત્રનાં ઉપરનાં કેન્દ્રોની મદદ અને જાણ વગર કરોડરજ્જુમાં ચેતાકોષો તાત્કાલિક પ્રતિભાવ રૂપે જરૂરી પ્રતિક્રિયા સર્જે છે. તેને ચેતાકીય પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા અથવા ટૂંકમાં પ્રતિક્ષિપ્ત ક્રિયા (neurological reflexes) કહે છે. તેમને…
વધુ વાંચો >પ્રતિદિશાકોણ
પ્રતિદિશાકોણ : જુઓ દિશાકોણ
વધુ વાંચો >પ્રતિદ્રવ્ય (antibody)
પ્રતિદ્રવ્ય (antibody) : પૃષ્ઠવંશી પ્રાણીઓના રુધિરરસમાંથી વહેતા રુધિરકોષો દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલાં પ્રોટીન દ્રવ્ય જે શરીરમાં પ્રવેશ પામતાં બાહ્યદ્રવ્યોને ચોંટીને તેમનાથી શરીરની રક્ષા કરે છે. પ્રતિદ્રવ્યના ઉત્પાદન માટે કારણભૂત પદાર્થને પ્રતિજન કહે છે. પ્રતિદ્રવ્યમાં સંયોજક-સ્થાન (combinant site) નામે ઓળખાતાં વિશિષ્ટ સ્થાનો આવેલાં છે, જેની સાથે પ્રતિજનમાં આવેલ નિશ્ચાયક સ્થાન (determinant site)…
વધુ વાંચો >પ્રતિદ્રવ્ય (anti-matter)
પ્રતિદ્રવ્ય (anti-matter) : મૂળભૂત સામાન્ય કણથી વિરુદ્ધ પ્રકારના કણો વડે તૈયાર થતું દ્રવ્ય. સામાન્ય કણથી વિરુદ્ધ પ્રકારના કણને પ્રતિકણ (anti-particle) કહે છે. દ્રવ્યના મૂળભૂત કણો ઇલેક્ટ્રૉન, પ્રોટૉન, ન્યૂટ્રૉન અને કેટલાક અન્ય કણો છે. તેમના પ્રતિકણો અનુક્રમે પૉઝિટ્રૉન, પતિપ્રોટૉન અને પ્રતિન્યૂટ્રૉન વગેરે છે. ઇલેક્ટ્રૉન ઋણ વિદ્યુતભાર ધરાવે છે, જ્યારે પૉઝિટ્રૉન એટલો…
વધુ વાંચો >પ્રતિદ્વારરક્ષક
પ્રતિદ્વારરક્ષક : શિવ અથવા વિષ્ણુનાં મંદિરોમાં પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ બે અથવા ચાર ભુજાવાળા રક્ષકોની પ્રતિમા. તે દ્વારશાખાના બહારના ભાગમાં કંડારવામાં આવે છે. આ પ્રતિમાઓ વિષ્ણુનાં મંદિરોમાં જય અને વિજયના નામે ઓળખાય છે. જ્યારે શિવમંદિરોમાં આવી પ્રતિમાઓનાં નામ હોતાં નથી. દેવીઓનાં મંદિરોમાં આ પ્રતિમાઓ સ્ત્રી-દ્વારરક્ષકોની હોય છે. દ્વારરક્ષકો, દ્વારપાલો વગેરે અલગ…
વધુ વાંચો >પ્રતિધર્મસુધારણા
પ્રતિધર્મસુધારણા : જુઓ ધર્મસુધારણા
વધુ વાંચો >પ્રતિનાયક (ખલનાયક)
પ્રતિનાયક (ખલનાયક) : સંસ્કૃત નાટકમાં નાયક કરતાં પ્રતિકૂળ આચરણવાળો તે પ્રતિનાયક. તે નાયકનો ઉચ્છેદ કરવાને માટે તત્પર હોય છે. તેનામાં પ્રતાપ, અભિમાન, સાહસ વગેરે ગુણો હોવા આવશ્યક છે. પ્રાય: તે ધીરોદ્ધત હોય છે. ‘દશરૂપક’ અનુસાર પ્રતિનાયક ધીરોદ્ધત, સ્તબ્ધ, પાપકર્મ કરનારો, વ્યસની અને શત્રુ હોય છે; જેમ કે, રામ અને યુધિષ્ઠિરના…
વધુ વાંચો >પ્રતિનિધિત્વ
પ્રતિનિધિત્વ : આધુનિક લોકશાહીનું મુખ્ય લક્ષણ. પ્રાચીન સમયમાં ગ્રીક નગરરાજ્યમાં તમામ નાગરિકો અગાઉથી નિર્ધારિત કરેલા જાહેર સ્થળે એકઠા થઈને રાજ્યના કારોબાર અંગે વિચારવિમર્શ કરતા અને જરૂરી નિર્ણયો લેતા હતા. આજની વસ્તી અને વિસ્તારની ર્દષ્ટિએ આવો પ્રત્યક્ષ લોકશાહી વ્યવહાર શક્ય નથી. પરિણામે પ્રતિનિધિ-લોકશાહી(representative democracy)ની પ્રથા અમલમાં આવી છે. પ્રતિનિધિત્વનો રાજકીય ખ્યાલ…
વધુ વાંચો >પ્રતિનિવેશન (subrogation)
પ્રતિનિવેશન (subrogation) : વીમાના વિધાનમાં વીમા કંપનીને પ્રાપ્ત થતો વિશિષ્ટ અધિકાર. ક્ષતિપૂર્તિની વિવિધ પૉલિસી અન્વયે પૉલિસીધારકને જો સૂચિત હાનિ થાય તો સંમત રકમની મર્યાદામાં તે ભરપાઈ કરવા વીમા કંપની બંધાય છે. આ સાથે જ પૉલિસીધારકને સામાન્ય ધારા હેઠળ અથવા અન્ય ધારા કે પારસ્પરિક લખાણ હેઠળ આવું નુકસાન અન્ય વ્યક્તિ કે…
વધુ વાંચો >પ્રતિપ્રવાહ વિતરણ (counter-current distribution)
પ્રતિપ્રવાહ વિતરણ (counter-current distribution) : પ્રવાહી અને બાષ્પની અથવા બે અમિશ્રણીય (immiscible) પ્રવાહી(દ્રાવકો)ની ધારાને એકબીજાની પાસપાસેથી, અથવા એકબીજામાંથી, ઘનિષ્ઠ સંપર્કમાં આવે તેવી રીતે સામસામી દિશામાં વહેવડાવતાં પદાર્થને એક પ્રાવસ્થા(phase)માંથી જેમાં તે વધુ દ્રાવ્ય હોય તેવી બીજી ધારામાં આંશિક અથવા સંપૂર્ણ વિતરિત કરવાની પ્રવિધિ. સામાન્ય રીતે આ પ્રવિધિ બહુપદી (multistep) હોય…
વધુ વાંચો >પ્રતિબળ (stress)
પ્રતિબળ (stress) : પદાર્થ ઉપર બાહ્ય બળ લગાડતાં, તેની અંદર પેદા થતું અવરોધક બળ. પદાર્થ ઉપર બાહ્ય બળ લગાડવામાં આવે ત્યારે તેમાં વિકૃતિ પેદા થાય છે, આથી તેને વિકૃતિબળ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. પદાર્થ ઉપર વિકૃતિબળ લગાડતાં તેની અંદર પ્રતિક્રિયા બળ પેદા થાય છે. પદાર્થના અણુઓના સાપેક્ષ સ્થાનાંતરને કારણે…
વધુ વાંચો >