ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >ડ્રિંકવૉટર જૉન
ડ્રિંકવૉટર જૉન (જ. 1 જૂન 1882, લિડનસ્ટોન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 25 માર્ચ 1937, લંડન) : બ્રિટિશ કવિ અને નાટ્યકાર. શરૂઆત કવિ તરીકે. કાવ્યનાં ત્રણચાર પુસ્તકો વીસમી સદીની શરૂઆતમાં પ્રગટ કર્યાં. ઉપરાંત ઓગણીસમી સદીના વિખ્યાત કવિ સ્વિનબર્ન અને વિલિયમ મૉરિસ ઉપર વિવેચનાત્મક પુસ્તકો અનુક્રમે 1912 અને 1913માં પ્રગટ કર્યાં. સત્તરમી સદીના વિખ્યાત…
વધુ વાંચો >ડ્રીમ ઑવ્ ધ રૂડ, ધ
ડ્રીમ ઑવ્ ધ રૂડ, ધ : દસમા શતકની જૂની અંગ્રેજી ભાષામાં લખાયેલ ‘વર્ચેલી બુક’ સંગ્રહમાંનું એક સુપ્રસિદ્ધ ધાર્મિક કાવ્ય. ઇટાલીના વાયવ્ય ખૂણામાં વર્ચેલી નગરના મુખ્ય દેવળના પુસ્તકાલયમાં જતન કરીને જાળવી રાખવામાં આવેલા દસમા શતકની જૂની અંગ્રેજીમાં (ઍંગ્લો-સૅક્સન) લખાયેલા અને પાછળથી ‘વર્ચેલી બુક’ તરીકે જાણીતા થયેલા ગદ્યપદ્યસંગ્રહનાં કાવ્યોમાંનું 156 પંક્તિઓનું સુપ્રસિદ્ધ…
વધુ વાંચો >ડ્રીશ, હાન્સ ઍડોલ્ફ એડ્વર્ડ
ડ્રીશ, હાન્સ ઍડોલ્ફ એડ્વર્ડ (જ. 18 ઑક્ટોબર 1867, બાદ ફ્યૂમેનાક; અ. 16 એપ્રિલ 1941, લાઇપઝિગ) : જાણીતા જર્મન પ્રાણીવિજ્ઞાની. તે પ્રાયોગિક ગર્ભવિજ્ઞાનના નિષ્ણાત અને પ્રાણ તત્વવાદ(vitalism)ના હિમાયતી હતા. ડ્રીશની માતા ઘરમાં અસામાન્ય એવાં પ્રાણીઓ પાળવાની શોખીન હતી. પરિણામે, બાળપણથી જ ડ્રીશ પ્રાણીવિજ્ઞાન તરફ આકર્ષાયા. હેકેલના માર્ગદર્શન હેઠળ યેનામાં ડૉક્ટોરલ સંશોધન…
વધુ વાંચો >ડ્રેક, ફ્રાન્સિસ
ડ્રેક, ફ્રાન્સિસ (જ. 1540/43, તાવિયેસ્ક; અ. 28 જાન્યુઆરી 1596, પોર્ટબેલો, પનામા) : એલિઝાબેથ યુગનો ઇંગ્લૅન્ડનો રાષ્ટ્રવીર, કાબેલ નૌકાધિપતિ અને પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરનાર પ્રથમ અંગ્રેજ વહાણવટી. તેનો જન્મ ચુસ્ત પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથી અને કૅથલિકવિરોધી ખેડૂત પિતાને ત્યાં થયો હતો. તેર વરસની વયે એપ્રેન્ટિસ તરીકે સમુદ્રની ખેપમાં જોડાયેલ. તે 1566માં કેપ વર્ડે તથા…
વધુ વાંચો >ડ્રેકો
ડ્રેકો (ઈ. પૂ. સાતમી સદી) : ઍથેન્સમાં પ્રથમ લેખિત કાયદાસંગ્રહ દાખલ કરનાર કાનૂન-નિર્માતા. ઍથેન્સમાં ઈ. સ. પૂ. સાતમી સદીમાં લેખિત કાયદા દ્વારા દેવાદાર ખેડૂતોને રક્ષણ આપવા અને પ્રજા પર કરવામાં આવતા જુલમો રોકવા, ડ્રેકો નામના ઉમરાવને આર્કનપદે નીમવામાં આવ્યો. હમણાં સુધી ઍથેન્સમાં માત્ર ઉમરાવવર્ગનાં હિતોને અનુલક્ષીને અલિખિત એવી ન્યાયપ્રથા અનુસરવામાં…
વધુ વાંચો >ડ્રૅગન બીમ
ડ્રૅગન બીમ : છાપરાના માળખાની રચનામાં વપરાતો લાકડાનો ટુકડો, જે વૉલ પ્લેટ વડે બનતા ખૂણાના બે ભાગ પાડે. ડ્રૅગન બીમનો એક છેડો ડ્રૅગન ટાઇ પર ટેકવાય છે અને બીજો છેડો ખૂણાના શફટરના છેડા સાથે જોડાય છે. ડ્રૅગન બીમ તથા ડ્રૅગન ટાઇની રચનાથી વૉલ પ્લેટના ખૂણા ખૂલી જતા નથી અને છાપરાનું…
વધુ વાંચો >ડ્રેજર
ડ્રેજર : નહેર, નદી કે બારામાંથી કાંપ, રેતી, પથ્થર વગેરે ખોદી કાઢી ઊંડાણ વધારવા માટે વપરાતું વિશિષ્ટ જહાજ. જહાજ સરળતાથી બારામાં પ્રવેશી શકે તે માટે કાંપ વગેરે ખોદી કાઢી જળનું ઊંડાણ વધારવાની અને ત્યારબાદ તે ઊંડાણ જાળવી રાખવાની જરૂર પડે છે. પહેલી ક્રિયાને પ્રાથમિક તળકર્ષક (dredging) અને બીજી ક્રિયાને દેખભાળ…
વધુ વાંચો >ડ્રેટન માઇકેલ
ડ્રેટન માઇકેલ (જ. 1563, હાર્ટશિલ; અ. 23, ફેબ્રુઆરી 1631, વૉરવિકશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : અંગ્રેજ કવિ. તે બૅન જૉનસન અને વિલિયમ ડ્રમન્ડ જેવા સમકાલીન લેખકોના વર્તુલમાં સક્રિય હતા. જીવન દરમિયાન તેમને બહુ સંપત્તિ કે સફળતા પ્રાપ્ત ન થયાં, પણ વેસ્ટમિન્સ્ટર ઍબીમાં તેમનું સુંદર સ્મારક સમાવાયું છે, જે તે સમયના ઉમરાવવર્ગમાં તેમની સ્વીકૃતિનું…
વધુ વાંચો >ડ્રેબલ, માર્ગરેટ
ડ્રેબલ, માર્ગરેટ (જ. 5 જૂન 1939, શેફીલ્ડ, સાઉથ યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : અંગ્રેજ સ્ત્રી-નવલકથાકાર. કૅમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ, ‘અ સમર બર્ડ-કેજ’ (1963), ‘ધ ગેરિક ઇયર’ (1964), ‘જેરૂસલેમ ધ ગોલ્ડન’ (1967), ‘ધ વૉટર ફૉલ’ (1969), ‘ધ રેડિયન્ટ વે’ (1987) વગેરે કૃતિઓમાં તેમણે મુખ્યત્વે વ્યક્તિની આસપાસ પ્રસરતા રૂઢિબદ્ધ અને નકારાત્મક વાતાવરણ સામેની તેની અથડામણને…
વધુ વાંચો >ડ્રેસડેન
ડ્રેસડેન : જર્મનીના પૂર્વ તરફના વિસ્તારમાં આવેલું ઐતિહાસિક શહેર અને તે જ નામ ધરાવતા જિલ્લાનું વહીવટી મથક. તે બર્લિન શહેરની દક્ષિણે 177 કિમી.ના અંતરે આવેલું છે. એલ્બ નદીના બંને કાંઠા પર વસેલા આ શહેરની વસ્તી 5,56,227 જ્યારે મહાનગરની વસ્તી 7,90,400 અને મેટ્રો શહેરની વસ્તી 13,43,305 (2020) છે. દેશના અગ્નિ ખૂણામાં…
વધુ વાંચો >