ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >ડૉર-બેલ
ડૉર-બેલ : ઘરમાં પ્રવેશ ઇચ્છતી વ્યક્તિ દ્વાર ઉઘડાવવા ગૃહસ્થ કે ગૃહિણીને જે વગાડીને જાણ કરી શકે તેવી વિદ્યુત-ઘંટડી. તેમાં વિદ્યુતપ્રવાહની ચુંબકીય અસરનો ઉપયોગ થાય છે. સામાન્ય રીતે આવા બેલની રચનામાં એક વાટકી જેવી ઘંટડી, તેની સાથે અથડાઈને ધ્વનિ ઉત્પન્ન કરે તેવી નાનકડી હથોડી. આ હથોડીને જેની સાથે જડેલી હોય તેવી…
વધુ વાંચો >ડૉરિક
ડૉરિક : ગ્રીસની ડૉરિયન પ્રજા દ્વારા ખાસ કરીને દક્ષિણ ઇટાલી તથા સિસિલીના પ્રાંતમાં ઈ. સ. પૂ. 500થી 300માં પ્રચલિત બનેલી સ્થાપત્યશૈલી. પ્રાચીન ગ્રીસમાં શરૂઆતમાં વિકસેલી બે સ્થાપત્ય-શૈલીઓમાંની એક ડૉરિક અને બીજી આયોનિક તરીકે ઓળખાય છે. મૂળ લાકડાના બાંધકામની શૈલી પરથી વિકસેલ ડૉરિક શૈલી પ્રમાણમાં વધુ સઘન જણાય છે. આ શૈલીની…
વધુ વાંચો >ડૉરિયન
ડૉરિયન : પ્રાચીન ગ્રીક લોકોનું એક જૂથ. ઈ. સ. પૂ. 1200 પહેલાં ડૉરિયનો ગ્રીસની મુખ્ય ભૂમિના વાયવ્ય ભાગમાં રહેતા હતા. ઈ. સ. પૂ. બારમી સદીના અરસામાં ડૉરિયનોએ ગ્રીસના ઉત્તર તરફના પ્રદેશો ઇલિરિયા અને થેસાલીમાં થઈને દક્ષિણ ગ્રીસના પેલોપોનેસસ પ્રદેશ પર આક્રમણ કર્યાં. તેમનાં લોખંડનાં હથિયારોએ તેમને એકિયનો અને ક્રીટવાસીઓ ઉપર…
વધુ વાંચો >ડૉર્મર
ડૉર્મર : પાશ્ચાત્ય દેશોના સ્થાપત્યમાં ઢળતા છાપરામાં બનાવાયેલ ઊભી બારી. આ બારી પર પણ બે તરફ ઢળતું છાપરું બનાવાતું. છાત્રાવાસ કે મઠ જેવા મોટા પ્રમાણમાપવાળા ઓરડામાં અંદર સુધી હવાઉજાસ પ્રવેશી શકે તે માટે છાપરાના માળખા સાથે જ આવી બારીઓ બનાવાતી. આથી આવા વધારે વ્યક્તિના સમાવેશ માટેના ઓરડા ‘ડૉર્મર (dormer)’ પરથી…
વધુ વાંચો >ડોલનશૈલી
ડોલનશૈલી : જુઓ, અપદ્યાગદ્ય
વધુ વાંચો >ડૉલેરાઇટ
ડૉલેરાઇટ : ગૅબ્રો અને બેસાલ્ટના જેવા જ ખનિજીય અને રાસાયણિક બંધારણવાળો મધ્યમ દાણાદાર બેઝિક ભૂમધ્યકૃત આગ્નેય ખડક. આ પર્યાય માટે ક્યારેક તો સૂક્ષ્મગૅબ્રો જેવું વધુ યોગ્ય નામ પણ ઉપયોગમાં લેવાય છે. બ્રિટનમાં આ પર્યાય ઑફિટિક કણરચનાવાળા તાજા તોડેલા બેસાલ્ટ ખડક માટે વપરાય છે, જ્યારે યુ.એસ.માં તે ડાયાબેઝ માટે વપરાય છે.…
વધુ વાંચો >ડૉલોમાઇટ
ડૉલોમાઇટ (Dolomite) : રાસા. બં. Camg(CO3)2; સ્ફ. વ.; હેક્ઝાગોનલ; સ્ફ. સ્વ. : સાદા રોમ્બોહેડ્રન સ્ફટિકો, ક્યારેક ફલકો વળાંકવાળા. સ્વરૂપ પ્રિઝમૅટિક, ભાગ્યે જ મેજઆકાર કે ઑક્ટાહેડ્રલ. દળદાર, સૂક્ષ્મથી સ્થૂળ દાણાદાર; ભાગ્યે જ રેસાદાર કે વટાણાકાર. યુગ્મતા (0001) સામાન્ય; પણ તે (1010), (1120) (1011) અને (0221) પૈકી ગમે તે ફલક પર મળી…
વધુ વાંચો >ડૉલર
ડૉલર : વિશ્વના કેટલાક દેશોનું મુખ્ય ચલણ તથા આંતરરાષ્ટ્રીય વિનિમયનું પ્રમુખ માધ્યમ. કૅનેડા, ઑસ્ટ્રેલિયા, ન્યૂઝીલૅન્ડ, હૉંગકૉંગ, સિંગાપોર, અમેરિકા વગેરે પંદરેક જેટલા દેશોના ચલણનું નામ ડૉલર છે; પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય આર્થિક વ્યવહારોમાં ડૉલર એટલે અમેરિકાનું નાણું એમ જ સમજવામાં આવે છે કારણ કે બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અમેરિકાનો ડૉલર અનૌપચારિક રીતે આંતરરાષ્ટ્રીય નાણું…
વધુ વાંચો >ડૉલ્ટન, જૉન
ડૉલ્ટન, જૉન (જ. 6 સપ્ટેમ્બર 1766, ઈગલ્સફીલ્ડ; અ. 27 જુલાઈ 1844, મૅન્ચેસ્ટર) : બ્રિટિશ ભૌતિકશાસ્ત્રી અને રસાયણવિદ. કુમ્બ્રિયાના નાના ગામમાં વણકરપુત્ર તરીકે ઉછેર. 15 વર્ષની વયે ગામ છોડી મધ્ય કુમ્બ્રિયાના કેન્ડલ ખાતે શિક્ષક તરીકે સ્થિર થયા. અહીં તેમની પ્રતિભાથી પ્રભાવિત થઈને અંધ વૈજ્ઞાનિક જૉન ગ્રાઉફે કરેલા સૂચન અનુસાર તેમણે હવામાનશાસ્ત્ર(meteorology)નો…
વધુ વાંચો >ડૉલ્ફિન
ડૉલ્ફિન : સેટેશિયા શ્રેણીનાં ડૉલ્ફિનિડે કુળનું એક જળચર સસ્તન પ્રાણી. મોટાભાગનાં ડૉલ્ફિનો દરિયામાં વસે છે. કેટલાંક ડૉલ્ફિનો નદીમાં પણ વાસ કરતાં હોય છે. ચાંચ આકારનું તુંડ (snout) અને શંકુ આકારના દાંત એ ડૉલ્ફિનનાં વિશિષ્ટ લક્ષણો છે. ડૉલ્ફિનનો આકાર ટૉર્પીડો જેવો હોય છે. અરિત્ર (flippers) નામે ઓળખાતાં તેનાં અગ્ર ઉપાંગો (forelimbs)…
વધુ વાંચો >