ખંડ ૭
ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયંથી જૈવિક અંકશાસ્ત્ર
ચીતરી
ચીતરી : તમાકુના છોડને લાગતો રોગ. રોપણી બાદ ઓતરા-ચીતરાના તાપ પડે છે ત્યારે આ રોગ જોવા મળે છે. આ વ્યાધિ ફૂગ Fusarium oxysporumથી થાય છે અને તેની સાથે જો કૃમિનો ઉપદ્રવ હોય તો આ રોગની તીવ્રતા વિશેષ જોવા મળે છે. ખેતરમાં રોગની શરૂઆત થાય કે તુરત જ છોડનાં નીચેનાં પાન…
વધુ વાંચો >ચીન
ચીન ભારતની ઉત્તરે આવેલો પ્રાચીન સંસ્કૃતિ અને સુદીર્ઘ ઇતિહાસ ધરાવતો દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન, વિસ્તાર અને સીમા : ચીનનો વિસ્તાર ઉત્તર ગોળાર્ધમાં 18° ઉ. અ.થી 53° ઉ. અક્ષાંશ વચ્ચે આવેલો છે. આ રીતે તેનો દક્ષિણ તરફનો ભાગ ઉષ્ણ કટિબંધની આબોહવાવાળો અને મધ્ય તથા ઉત્તર તરફનો ભાગ સમશીતોષ્ણ કટિબંધની આબોહવાવાળો છે. 74°…
વધુ વાંચો >ચીન-જાપાન યુદ્ધ
ચીન-જાપાન યુદ્ધ : ચીન અને જાપાન વચ્ચે થયેલાં બે યુદ્ધો : (1) 1894–95 (2) 1937. (1) ચીન–જાપાન યુદ્ધ (1894–95) : ઈ. સ. 1853માં જાપાનમાં અમેરિકાના નૌકાદળના અમલદાર કોમોડોર પેરીના આગમન સાથે જાપાનનાં બંધ દ્વાર પાશ્ચાત્ય રાષ્ટ્રોના વેપાર માટે ખુલ્લાં મુકાયાં અને સાથે જ જાણે કે તેની પ્રગતિનાં દ્વાર પણ ખૂલ્યાં.…
વધુ વાંચો >ચીનનો સમુદ્ર
ચીનનો સમુદ્ર : ‘ચીનનો સમુદ્ર’ એટલે ચીનના પૂર્વ અને દક્ષિણ તરફના કિનારે આવેલો પીળો સમુદ્ર, પૂર્વ ચીન સમુદ્ર અને દક્ષિણ ચીન સમુદ્ર. દક્ષિણ ચીન સમુદ્ર દક્ષિણમાં છેક વિષુવવૃત્ત સુધી વિસ્તરેલો છે. પૂર્વ ચીન સમુદ્ર મધ્ય ચીનના પૂર્વ ભાગ તરફ અને છેક 41° ઉત્તર અક્ષાંશ સુધી પૂર્વમાં પીળો સમુદ્ર આવેલો છે.…
વધુ વાંચો >ચીની તિથિપત્ર
ચીની તિથિપત્ર : વર્ષ, માસ અને દિવસની ગોઠવણ કરતી ચીની પદ્ધતિ. લગભગ બધાં જ તિથિપત્ર કે પંચાંગ એક કે એકથી વધુ અવકાશી પિંડની ક્રમબદ્ધ કે ચક્રીય ગતિ ઉપર આધારિત હોય છે. જેમ કે ગ્રેગરી પંચાંગ જે વ્યાવહારિક તેમજ વહીવટી કામ માટે આખી દુનિયામાં વપરાય છે તેના જેવા આંતરરાષ્ટ્રીય પંચાંગનો આધાર…
વધુ વાંચો >ચીની ભાષા અને સાહિત્ય
ચીની ભાષા અને સાહિત્ય ચીની ભાષા આ ભાષા ચીની-તિબેટન વર્ગની ભાષા છે. યુનાઇટેડ નેશન્સની જે છ અધિકૃત ભાષાઓ છે તેમાંની એક ભાષા છે. એકલા ચીની ભાષાના ભાષકો 1200 મિલિયનથી વધુ છે. આ શાખામાં અનેક બોલાતી ભાષાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ બધી ભાષાઓને પાંચ બોલીઓમાં વિભાજી શકાય છે. મંદારીન, વુ, મિન,…
વધુ વાંચો >ચીનોપોડીએસી
ચીનોપોડીએસી : મોટે ભાગે દરિયાકિનારે અને ખારી ભૂમિમાં મળી આવતું એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ શાકીય વનસ્પતિકુળ. કેટલીક વાર ક્ષુપ અને ભાગ્યે જ નાનાં વૃક્ષ (haloxylon); પ્રકાંડ સાંધામય અને માંસલ; પર્ણો સામાન્યત: એકાંતરિક, સાદાં, માંસલ; અનુપપર્ણીય; પુષ્પવિન્યાસ મિશ્ર, કલગી, સંયુક્ત કલગી અથવા નાના પરિમિત પુષ્પવિન્યાસોની શૂકિ સ્વરૂપે; પુષ્પો નાનાં, ઘણુંખરું લીલાં, નિયમિત,…
વધુ વાંચો >ચીપકો આંદોલન
ચીપકો આંદોલન : હિમાચલપ્રદેશ તથા ઉત્તરપ્રદેશના ડુંગરાળ વિસ્તારોમાં વૃક્ષોને કપાતાં અટકાવવા તેમની આસપાસ વીંટળાઈ કે ચીપકી જવાનું લોકઆંદોલન તથા સત્યાગ્રહ. આ આંદોલન સુંદરલાલ બહુગુણાએ 1973ના માર્ચમાં શરૂ કર્યું હતું. તેમના નેતૃત્વ નીચે માંડલ અને ચમાલી ગામની સ્ત્રીઓએ વૃક્ષોના રક્ષણ માટે ઝાડોને ચીપકી જઈને સશસ્ત્ર કૉન્ટ્રેક્ટરોનો સામનો કર્યો હતો. હિમાચલપ્રદેશમાં ટેહરી…
વધુ વાંચો >ચીમની
ચીમની : ભઠ્ઠી કે બળતણ બાળવાથી ઉત્પન્ન થતા ધુમાડાને વાતાવરણમાં બહાર કાઢવા માટે ઉપયોગમાં આવતું પોલું, સીધું, ઊંચું અને ગોળ કે ચોરસ બાંધકામ. તે ઉત્તમ બળતણ માટે જરૂરી પ્રવાત (draught) પેદા કરે છે. રસોડામાં, ઠંડા પ્રદેશોમાં ઘરના ઓરડા ગરમ રાખવા માટે (space heating) અથવા ઉદ્યોગમાં બૉઇલર ચલાવવા માટે ચીમનીની જરૂર…
વધુ વાંચો >ચીલ
ચીલ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ચીનોપોડિયેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Chenopodium album Linn. (સં. ચિલ્લિકા, ચંડિકા; મ. ચંદન બટવા, ગોડછીક, તાંબડી, ચીક, ચાકોલીઆચી ભાજી; હિં. ચિલ્લી, બડાબથુવા; બં. ચંદનબેટુ; ક. ચંદન બટ્ટવે; ફા. સરમક; અ. કુતુફ; અં. વાઇલ્ડ સ્પિનિઝ, વ્હાઇટ ગૂઝફૂટ) છે. તે બહુસ્વરૂપી (polymorphic), સફેદ, ટટ્ટાર 30–90 સેમી.…
વધુ વાંચો >ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયં
ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયં (868) : પ્રાકૃતનો એક બૃહદ્ ગ્રંથ. રચયિતા નિર્વૃતિકુલના આચાર્ય માનદેવસૂરિશિષ્ય વિમલમતિ શીલાચાર્ય કે શીલાંકાચાર્ય. તે સમકાલીન તત્વાદિત્ય શીલાચાર્યથી જુદા છે. બૃહટ્ટિપ્પનિકા અનુસાર રચના ઈ. સ. 868માં. બે હસ્તપ્રતો : (1) જેસલમેરના બડાભંડારની, તાડપત્રની, ઈ. સ. 1170માં લખાયેલી, પત્ર 324; (2) અમદાવાદના વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી શાસ્ત્રસંગ્રહની, તાડપત્રની, ઈ. સ. 1269માં લખાયેલી, પત્ર…
વધુ વાંચો >‘ચકબસ્ત’ (બ્રિજનારાયણ લખનવી)
‘ચકબસ્ત’ (બ્રિજનારાયણ લખનવી) (જ. 19 જાન્યુઆરી 1882, ફૈઝાબાદ; અ. 12 ફેબ્રુઆરી 1926, રાયબરેલી) : ઉર્દૂના ખ્યાતનામ કવિ. મૂળ નામ બ્રિજનારાયણ. તખલ્લુસ ‘ચકબસ્ત’. તેમના પૂર્વજોનું વતન લખનૌ હતું. પ્રાથમિક શિક્ષણ મેળવી કૅનિંગ કૉલેજમાં દાખલ થયા. ત્યાંથી 1905માં બી.એ. અને 1908માં કાયદાની ઉપાધિઓ મેળવી વકીલાત શરૂ કરી અને એક સમર્થ વકીલ તરીકે…
વધુ વાંચો >ચકલી
ચકલી : માનવવસાહતના સાન્નિધ્યમાં અને સામાન્યપણે સામૂહિક જીવન પસાર કરનાર Passeriformes શ્રેણીના Ploceidae કુળનું પક્ષી છે. માનવવસ્તીની આસપાસ અને ઘણી વાર ઘરમાં પણ વાસ કરતી ચકલીને Passer domesticus કહે છે. પૃથ્વી પર તે લગભગ સર્વત્ર જોવા મળે છે. Passer પ્રજાતિની ચકલીની 15 જાતો છે, જેમાંની 5 જાતની ચકલીઓનો વસવાટ આફ્રિકા…
વધુ વાંચો >ચકોર
ચકોર (જ. 23 નવેમ્બર 1917, ચોટિયા, જિ. મહેસાણા; અ. 8 સપ્ટેમ્બર 2003, અમદાવાદ) : ગુજરાતના જાણીતા કટાક્ષચિત્રકાર. મૂળ નામ બંસીલાલ જી. વર્મા. વડનગરના મહંતશ્રીની આશ્રમશાળામાં અભ્યાસ. બાળપણથી જ ચિત્રકળામાં ખૂબ રસ. 1932માં ‘સ્વદેશાભિમાની’ નામનું હસ્તલિખિત છાપું કાઢ્યું. 1933માં ચિત્રના વિશેષ અભ્યાસ માટે અમદાવાદ આવી એક પેઇન્ટરને ત્યાં નોકરી સ્વીકારી. 1935માં…
વધુ વાંચો >ચક્કર (vertigo)
ચક્કર (vertigo) : આસપાસની વસ્તુઓ કે વ્યક્તિ પોતે ગોળગોળ ભમે છે એવી ભ્રામક સંવેદના. તેના મુખ્ય બે પ્રકારો છે : (1) ચક્કર આવવાં અને (2) અંધારાં આવવાં (giddiness). યોગ્ય નિદાન તથા સારવાર માટે તે બંનેને અલગ પાડવાં જરૂરી ગણાય છે. ચક્કર આવવાની ભ્રમણાને ચક્કરભ્રમણા કહે છે અને તેમાં વ્યક્તિ પોતે…
વધુ વાંચો >ચક્ર
ચક્ર : માનવજાતની એક ખૂબ જ પ્રાચીન અને અતિ મહત્વની શોધ. ચક્રની શોધ આકસ્મિક સંજોગોમાં થઈ હશે. આદિ માનવે વૃક્ષના જાડા થડને બળતણ માટે તેના નિવાસ સુધી લાવવા માટે ગબડાવવાની પ્રક્રિયાની શરૂઆત કરી હશે. કદાચ આવા ગોળ થડનો ઉપયોગ ભારે પથ્થરો વગેરેને ખસેડવામાં પણ કર્યો હશે. તે વખતે કદાચ નાના…
વધુ વાંચો >ચક્ર (ફિલ્મ)
ચક્ર (ફિલ્મ) : વિશિષ્ટ કોટિનું હિંદી ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ 1980; નિર્માણસંસ્થા : નિયો ફિલ્મ્સ; દિગ્દર્શક અને પટકથા-લેખક : રવીન્દ્ર ધર્મરાજ (મરાઠી સાહિત્યકાર જયવંત દળવીની નવલકથા પર આધારિત); સંગીત : હૃદયનાથ મંગેશકર; સંવાદો : શમા ઝૈદી, જાવેદ સિદ્દીકી; છબીકલા : બરુન મુખરજી; કલાનિર્દેશક : બંસી ચંદ્રગુપ્ત; નિર્માતા : મનમોહન શેટ્ટી; પ્રદીપ ઉપ્પૂર;…
વધુ વાંચો >ચક્ર અને ધુરા/ધરી
ચક્ર અને ધુરા/ધરી : માનવજીવનમાં આનુમાનિક (conjectural) અથવા આકસ્મિક (accidental) રીતે શોધાયેલું એક સાદું યંત્ર. ઊર્જાને ઉપયોગી કાર્યમાં વાપરતા સાધનને યંત્ર કહે છે. માનવીએ આકસ્મિક અથવા અનુમાન દ્વારા પાંચ યંત્રોની શોધ કરી કહેવાય છે. (1) ઉચ્ચાલન (lever), (2) ફાચર (wedge), (3) ચક્ર અને ધરી, (4) ગરગડી અને (5) સ્ક્રૂ. એક…
વધુ વાંચો >ચક્રપાલિત
ચક્રપાલિત (ઈ. સ. 455માં હયાત) : સૌરાષ્ટ્રના પાટનગર ગિરિનગર-(જૂનાગઢ)નો રક્ષક. મગધના ગુપ્ત સમ્રાટ કુમારગુપ્ત પહેલા(ઈ. સ. 415–455)એ સૌરાષ્ટ્ર પર સત્તા પ્રસારી હતી. એના ઉત્તરાધિકારી સ્કંદગુપ્તે સૌરાષ્ટ્રના ગોપ્તા તરીકે પર્ણદત્તની નિમણૂક કરી ને પર્ણદત્તે ગિરિનગરની રક્ષા માટે પોતાના ગુણી પુત્ર ચક્રપાલિતને નિયુક્ત કર્યો. ગુ. સં. 136(ઈ. સ. 455)ની વર્ષાઋતુમાં અતિવૃષ્ટિ થતાં…
વધુ વાંચો >ચક્રફેંક
ચક્રફેંક (discus throw) : અતિ પ્રાચીન રમત. પ્રાચીન ગ્રીક ઑલિમ્પિક્સમાં આ રમતને ‘ડિસ્કો વોલિસ’ કહેતા અને તે બહુ જ આકર્ષક રમત ગણાતી. આ રમતમાં ખેલાડીએ ફેંકવા માટેનું ચક્ર (discus) ધાતુની કિનારીથી જડેલું અને લાકડાનું બનેલું નીચે પ્રમાણેના માપનું હોય છે : વિભાગ વજન (કિગ્રા.) વ્યાસ (મિ. મીટર) પુરુષો 2.0 219થી…
વધુ વાંચો >