ખંડ ૬(૨)

ગુજરાતથી ઘોળ

ગુજરાત (ભારતની ભોમમાં ઝાઝેરી ગુજરાતથી ગુજરાતનાં અભયારણ્યો)

ગુજરાત ભારતની ભોમમાં ઝાઝેરી ગુજરાત ‘ગરવી ગુજરાત’ નામ સાંભળતાં જ ગુજરાતી ભાષા, ગુજરાતી પ્રજા અને તેની સંસ્કૃતિની સમુજ્જ્વલ પરંપરાનું ભાન થાય છે. ગુજરાતનાં મૂળ અને કુળની પરંપરા ઘણી સુદીર્ઘ અને સમૃદ્ધ છે. જેમ વૃક્ષને તેમ પ્રજાને પણ તેનાં મૂળિયાં હોય છે. વૃક્ષ જેમ દૂર દૂર સુધી પહોંચેલાં પોતાનાં મૂળિયાં વાટે…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત (ઇતિહાસ)

ગુજરાત ઇતિહાસ પ્રાગ્–ઇતિહાસ અને આદ્ય–ઇતિહાસ સંસ્કૃતિના ઉગમકાળથી માનવ લેખનકલા જાણતો નહોતો ને પ્રયોજાતો નહોતો. સંસ્કૃતિનાં હજારો વર્ષોનો વૃત્તાંત અ-લિખિત રહ્યો છે. એ કાલની સંસ્કૃતિને જાણવા માટે અન્ય સમકાલીન સાધનોનો આધાર લેવો પડે છે. આથી સંસ્કૃતિના આ પ્રાગ-અક્ષરજ્ઞાન કે નિર્-અક્ષરજ્ઞાન કાલને ‘પ્રાગ-ઐતિહાસિક કાલ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રાગ-ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિનો સમય પટ…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત (અર્થતંત્રથી ગુજરાતમાં રાજકીય પક્ષો અને ચૂંટણીઓ)

ગુજરાત અર્થતંત્ર વસ્તી જાતિસમુદાય : ગુજરાતના મૂળ વતનીઓ હાલ આદિવાસી તરીકે ઓળખાય છે. ગુજરાતમાં 2011માં તેમની વસ્તી 89.17 લાખ હતી. ગુજરાતની કુલ વસ્તીમાં તેમનું પ્રમાણ 14.75 ટકા હતું. તેઓ અગાઉ કાળીપરજ કે રાનીપરજ (રાની – જંગલમાં વસતી પરજ – પ્રજા) તરીકે ઓળખાતા હતા. બી. સી. ગુહાએ તેમને માટે વનજાતિ કે…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત (શિક્ષણથી વિજ્ઞાન અને ટૅક્નૉલૉજી)

ગુજરાત શિક્ષણ શિક્ષણની પ્રાચીન પદ્ધતિનાં મુખ્ય ધ્યેયોમાં ધાર્મિકતા અને નૈતિક ભાવનાનો વિકાસ, ચારિત્ર્યનિર્માણ, નાગરિક અને સામાજિક ફરજોનું પાલન, સામાજિક કાર્યકુશળતાનો વિકાસ અને સંસ્કૃતિની જાળવણી, તેનો વિકાસ અને પ્રસાર ગણાવી શકાય. મોટેભાગે શિષ્યોએ ગુરુ પાસે રહી અભ્યાસ કરવો પડતો. આશ્રમ, ગુરુકુળ યા મઠ, પરિષદ, સંઘ જેવી સંસ્થાઓમાં શિક્ષણ અપાતું. 8 વર્ષે…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત (ધર્મ અને સંસ્કૃતિથી ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય)

ગુજરાત ધર્મ અને સંસ્કૃતિ ધર્મ–સંપ્રદાય ગુજરાતમાં આનર્ત, સુરાષ્ટ્ર, લાટ અને તેની દક્ષિણે અપરાન્ત સુધીના પ્રદેશનો સમાવેશ થતો હતો. ભારતની પશ્ચિમેથી આથર્વણો અને પશ્ચિમોત્તર દિશામાંથી શર્યાતો અહીં આવ્યા ત્યારે સંભવત: વૈદિક ધર્મનાં છૂટાંછવાયાં કેન્દ્રો ઉત્તર ગુજરાત, લાટ અને નર્મદાતટ તથા કચ્છ-સુરાષ્ટ્રમાં હતાં. શર્યાતિએ તેના પુત્ર આનર્તને આ પ્રદેશનું રાજ્ય સોંપ્યું ત્યારથી…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત (લલિતકલાઓથી સમૂહમાધ્યમો)

ગુજરાત લલિતકલાઓ સ્થાપત્યકલા ગુજરાતમાં સ્થાપત્યકલાના અવશેષો આદ્ય-ઐતિહાસિક કાલ જેટલા પુરાણા છે. લોથલ, રંગપુર, રોઝડી, આમરા, લાખાબાવળ, પ્રભાસ સોમનાથ, નખત્રાણા, પાબુમઠ, સુરકોટડા, ધોળાવીરા વગેરે ગુજરાતની આદ્ય-ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિનાં કેન્દ્રો છે. સ્થાપત્યકીય સ્મારકોની દૃષ્ટિએ લોથલ અને ધોળાવીરા નોંધપાત્ર છે. લોથલનું ખોદકામ ડૉ. એસ. આર. રાવના માર્ગદર્શન નીચે થયું હતું. લોથલનું નગર સારી રીતે…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત (રમતગમત અને યુવાપ્રવૃત્તિથી પરિશિષ્ટ)

ગુજરાત રમતગમત અને યુવાપ્રવૃત્તિ રમતગમત પ્રાચીન કાળથી રમત માનવીના જીવનક્રમના એક અંગ તરીકે પ્રસ્થાપિત થયેલી પ્રવૃત્તિ છે. માનવીના ઉત્પત્તિકાળથી તેની મુખ્ય અને મોટી ગતિઓ તેના પગ, હાથ તથા પીઠ દ્વારા થાય છે. પગથી તે ચાલે છે, દોડે છે, કૂદે છે, તરે છે, ઊંચે ચડે છે અને પેટે સરકે છે; હાથથી…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત (પાક્ષિક)

ગુજરાત (પાક્ષિક) : ગુજરાત સરકારના માહિતી ખાતા દ્વારા પ્રકાશિત થતું સામયિક. 1 મે 1960ના રોજ ગુજરાત અલગ રાજ્ય તરીકે અસ્તિત્વમાં આવ્યું ત્યારબાદ સરકારની કામગીરી આમજનતા સુધી પહોંચે એ હેતુથી આ સામયિકનો પ્રારંભ થયેલો. આજે એ પાક્ષિક સ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થાય છે. માહિતી કમિશનર આ સામયિકના તંત્રીની જવાબદારી સંભાળે છે. આથી આજ…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત (માસિક)

ગુજરાત (માસિક) : મહદ્ અંશે સર્જનાત્મક ગુજરાતી સાહિત્યનું માસિક. એમાં અવારનવાર તત્કાલીન સામાજિક-રાજકીય વિગતો આમેજ થતી. વિ. સં. 1978ના ચૈત્ર અર્થાત્ ઈ. સ. 1922ના એપ્રિલ માસથી એ માસિક શરૂ થયું હતું. સાહિત્ય સંસદના મુખપત્ર રૂપે એ પ્રત્યેક માસની આખરે પ્રસિદ્ધ થતું. એના તંત્રી હતા કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી. ગુજરાતી સાહિત્યના મોટા…

વધુ વાંચો >

ગુજરાત અર્થશાસ્ત્ર મંડળ

ગુજરાત અર્થશાસ્ત્ર મંડળ : અર્થશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો તથા આર્થિક સમસ્યાઓ પ્રત્યે ચર્ચા-વિચારણા દ્વારા સભાનતા કેળવતી સંસ્થા. સ્થાપના 1969. ભારતના વિખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી પ્રો. સી. એન. વકીલ તેના સ્થાપક પ્રમુખ હતા. જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી ડૉ. ડી. ટી. લાકડાવાલા પણ તેના પ્રમુખ ચૂંટાયા હતા. મંડળના ઉદ્દેશોમાં આર્થિક બાબતોને સ્પર્શતું સંશોધન કરવું, ચર્ચાસભાઓ, પરિષદો તથા ઓપ…

વધુ વાંચો >

ગ્રીષ્મ નિદ્રા

Feb 20, 1994

ગ્રીષ્મ નિદ્રા : શુષ્ક કે ગરમ ઋતુમાં કેટલાંક પ્રાણીઓની ઠંડકવાળી જગ્યામાં ભરાઈ સુષુપ્ત જીવન ગુજારવાની નૈસર્ગિક ઘટના. ઠંડા લોહીવાળાં પ્રાણીઓ ઉનાળા જેવી ગરમીની ઋતુમાં બદલાતા પર્યાવરણમાં બહાર જીવી શકતાં નથી અને તેથી જમીન કે કાદવમાં ઊંડે ઘૂસી ગરમી સામે બચવા આવી અનુકૂળતા ગ્રહણ કરે છે. જે પ્રાણીઓ આવી રીતે શિયાળાની…

વધુ વાંચો >

ગ્રીસ (હેલિનિક પ્રજાસત્તાક)

Feb 20, 1994

ગ્રીસ (હેલિનિક પ્રજાસત્તાક) દક્ષિણ યુરોપનો એક નાનો દેશ. તે ભૂમધ્ય સમુદ્રવિસ્તારના બાલ્કન દ્વીપકલ્પના દક્ષિણ ભાગને આવરે છે. તેની પશ્ચિમે આયોનિયન સમુદ્ર તથા પૂર્વમાં ઍજિયન સમુદ્ર આવેલા છે. તેની ઉત્તરે આલ્બેનિયા, યુગોસ્લાવિયા અને બલ્ગેરિયા છે. આશરે 34° 50´ ઉ.થી 41° 45´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત તેમજ 19° 20´ પૂ.થી 28° 0´ પૂ. રેખાંશવૃત્ત…

વધુ વાંચો >

ગ્રીસનું સ્વાતંત્ર્યયુદ્ધ

Feb 20, 1994

ગ્રીસનું સ્વાતંત્ર્યયુદ્ધ : ઈ. સ. 1453માં સેલ્જુક જાતિના તુર્કોએ કૉન્સ્ટૅન્ટિનોપલ જીતીને યુરોપમાં પ્રવેશ કર્યો અને તે પછીનાં 200 વર્ષમાં તેમણે પૂર્વ યુરોપના ગ્રીસ સહિત ડાન્યૂબ નદીથી ઍજિયન સમુદ્ર વચ્ચેના સમગ્ર બાલ્કન પ્રદેશ (‘બાલ્કન’નો અર્થ તુર્કી ભાષામાં ‘પર્વતીય પ્રદેશ’ એવો થાય છે) ઉપર આધિપત્ય જમાવી દીધું. આમ થતાં તુર્કી સામ્રાજ્ય મધ્ય…

વધુ વાંચો >

ગ્રુનવૉલ્ડ મેથીસ નીધર્ડ-ગોધર્ડ

Feb 20, 1994

ગ્રુનવૉલ્ડ મેથીસ નીધર્ડ-ગોધર્ડ (જ. 1475, વુઝબર્ગ, બવેરિયા; અ. 31 ઑગસ્ટ 1528, હૅલે, આર્કબિશ પ્રોઇક ઑવ્ મૅગ્ડેબર્ગ) : જર્મન રેનેસાંસ ચિત્રકાર. તેમને એલઝાસમાં સ્કોન્ગૌરની શૈલીની તાલીમ મળી અને જર્મનીમાં સર્વત્ર ફરવાનું મળ્યું. ઇસેનહેઇમ, સેલીજનસ્ટાડ, આશફનબુર્ગ અને માયન્ટ્સમાં ઇલેક્ટરના હાથ નીચે દરબારી ચિત્રો કરવામાં તેમના જીવનનાં ઘણાં વર્ષો ગયાં. ઇસેનહેઇમના ઉચ્ચ ઑલ્ટરનાં…

વધુ વાંચો >

ગ્રુબ્સ, રૉબર્ટ એચ.

Feb 20, 1994

ગ્રુબ્સ, રૉબર્ટ એચ. (Grubbs, Robert H.) (જ. 27 ફેબ્રુઆરી 1942, પોસુમ ટ્રોટ પાસે, કેન્ટકી, યુ.એસ.; અ. 19 ડિસેમ્બર 2021, કેલિફોર્નિયા, યુ. એસ.) : અમેરિકન રસાયણવિદ અને 2005ના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. ગ્રુબ્સે 1968માં કોલંબિયા યુનિવર્સિટી, ન્યૂયૉર્ક સિટીમાંથી રસાયણશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી હતી. 1978માં તેઓ કેલ્ટેક(Caltech)ના શિક્ષકગણમાં જોડાયા. સ્થાનફેર (metathesis)…

વધુ વાંચો >

ગ્રૂન્બર્ગ, પીટર એન્ડ્રિયાઝ

Feb 20, 1994

ગ્રૂન્બર્ગ, પીટર એન્ડ્રિયાઝ (Grunberg, Peter Andreas) [જ. 18 મે 1939, પિલ્સેન (ઝેક રિપબ્લિક) અ. 7 અપ્રિલ 2018, યુલિશ, જર્મની] : જર્મન ભૌતિકવિજ્ઞાની. તેમને આલ્બર્ટ ફર્ટની ભાગીદારીમાં 2007નો નોબેલ પુરસ્કાર મળ્યો. ગીગાબાઇટ હાર્ડ ડિસ્ક ડ્રાઇવની સફળતા માટે જવાબદાર બૃહત્કાય ચુંબકીય અવરોધની શોધ, જોગાનુજોગ, ગ્રૂન્બર્ગ અને ફર્ટે એક જ સમયે પણ સ્વતંત્રપણે…

વધુ વાંચો >

ગ્રે, એસા

Feb 20, 1994

ગ્રે, એસા (જ. 18 નવેમ્બર 1810, સકોઇટ, ન્યૂયૉર્ક; અ. 30 જાન્યુઆરી 1888, કેમ્બ્રિજ, મૅસેચૂસેટ્સ) : અમેરિકાના સુપ્રસિદ્ધ વનસ્પતિવિજ્ઞાની. તેઓ ઉત્તર અમેરિકાના હાર્વર્ડ વિશ્વવિદ્યાલયની હાર્વર્ડ કૉલેજમાં નૅચરલ હિસ્ટરીના પ્રાધ્યાપક (1842–1888) હતા. તેમણે ઉત્તર અમેરિકાના વનસ્પતિસમૂહનો વિસ્તૃત અભ્યાસ કર્યો હતો. આ પ્રદેશની વનસ્પતિઓની માહિતીનું સંકલન તેમના જેટલું કોઈએ કર્યું નથી. ‘અ મૅન્યુઅલ…

વધુ વાંચો >

ગ્રૅકાઈ ભાઈઓ

Feb 20, 1994

ગ્રૅકાઈ ભાઈઓ : રોમના ટાઇબેરિયસ અને ગેયસ નામના બે ભાઈઓ સેમ્પ્રોનિયસ ગ્રૅકસ અને કૉર્નેલિયાના પુત્રો હતા. તેઓ મહત્વાકાંક્ષી, નીડર, પ્રામાણિક અને પ્રખર વક્તા હતા. શહેરમાં વસ્તીનો ભરાવો, લશ્કરમાં શિથિલતા, લાંચરુશવત તથા ગુલામી નિવારવા માટે ગરીબોમાં જમીન-વહેંચણી કરવાનું અનિવાર્ય છે જેવા મુદ્દાઓ વિશે તેઓ ચર્ચા કરતા હતા. ઈ. સ. પૂ. 133માં…

વધુ વાંચો >

ગ્રેકો, એલ

Feb 20, 1994

ગ્રેકો, એલ (જ. 1 ઑક્ટોબર 1541, ક્રીટ ટાપુ, ગ્રીસ; અ. 7 એપ્રિલ 1614, ટોલેડો, સ્પેન) : સ્પૅનિશ બારોક ચિત્રકાર. પોતાનું વતન ગ્રીસમાં ક્રીટ ટાપુ ખાતે હતું જ્યાં ચિત્રકલાની તાલીમ લીધી. મૂળ નામ ડોમેનિકોસ થિયોટોકોપુલોસ. સોળમી સદીની બાયઝૅન્ટાઇન કલા ક્રીટમાં અસ્તિત્વમાં હતી. વધુ અભ્યાસ વેનિસમાં કર્યો. પછી મૃત્યુ પર્યંત ટૉલેડો(સ્પેન)માં રહ્યા.…

વધુ વાંચો >

ગ્રેગરી ધ ગ્રેટ 1

Feb 20, 1994

ગ્રેગરી ધ ગ્રેટ 1 (જ. 540, રોમ; અ. 12 માર્ચ 604, રોમ) : રોમન કૅથલિક દેવળના વડા અને મહાન ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુ તરીકે ઓળખાતા રોમના પોપ. તેમનું કુટુંબ રોમમાં વિખ્યાત હતું. રોમન સમ્રાટ જસ્ટિન 2ના સમયમાં તેમની રોમના પ્રીટૉર (praetor) તરીકે નિમણૂક થઈ હતી. થોડા સમય પછી તેઓ ખ્રિસ્તી મઠમાં દાખલ…

વધુ વાંચો >