ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >ખેડાવાડાનું મંદિર
ખેડાવાડાનું મંદિર : ગુજરાતમાં સોલંકીકાળમાં બંધાયેલાં મંદિરો પૈકી સાબરકાંઠા જિલ્લામાં હિંમતનગર તાલુકાના ખેડાવાડા ગામમાં આવેલું પંચાયતન મંદિર. આ પ્રકારનાં મંદિરોમાં મધ્યના મુખ્ય મંદિરની જગતીના ચાર છેડે એક એક નાના મંદિરની રચના જોવામાં આવે છે. ચાર ખૂણે અનુક્રમે શિવ, સૂર્ય, પાર્વતી અને વિષ્ણુનાં મંદિરો હોવાનું જણાય છે જ્યારે વચ્ચે દક્ષિણાભિમુખ મંદિર…
વધુ વાંચો >ખેડા સત્યાગ્રહ
ખેડા સત્યાગ્રહ : 1918માં ગુજરાત રાજ્યના ખેડા જિલ્લામાં મહેસૂલ નહિ ભરવા માટે ચાલેલી અહિંસક લડત. સામાન્ય રીતે ખેડા જિલ્લામાં લગભગ 762 મિમી. જેટલો વરસાદ વરસતો તેને બદલે 1918માં 1,778 મિમી. જેટલો વરસાદ તૂટી પડ્યો. અતિવૃષ્ટિને કારણે પાક તથા ઢોરનો ઘાસચારો બિલકુલ નાશ પામ્યો એટલે કે લીલા દુકાળ જેવી પરિસ્થિતિ સર્જાઈ.…
વધુ વાંચો >ખેતઉત્પાદન
ખેતઉત્પાદન : ખેતીવ્યવસાય દ્વારા મળતી ઊપજ. ખેતઉત્પાદન સાથે ઘણા ઘટકો સંકળાયેલા છે; જેવા કે જમીન, પાણી, ખેડ, પાકો, આબોહવા વગેરે. આમાં જમીન સૌથી વધુ અગત્યનું અંગ છે. માનવસંસ્કૃતિના વિકાસની શરૂઆતથી જ ખેતઉત્પાદન લેવાતું આવ્યું છે અને ખેતવિજ્ઞાનના વિકાસ સાથે વૈજ્ઞાનિક રીતે ખેતી કરી ખેતઉત્પાદન વધારવાના પ્રયત્નો થયા છે. વખતોવખત એક…
વધુ વાંચો >ખેતધિરાણ
ખેતધિરાણ : ખેતીમાં માલના ઉત્પાદન અને વેચાણ વચ્ચેના સમયમાં મળતું અને લેવાતું ધિરાણ. સાધનોનું રોકાણ થાય અને ઉત્પન્ન થયેલો માલસામાન છેવટના ગ્રાહકોને વેચાય તે બે વચ્ચે અન્ય ઉદ્યોગોની માફક ખેતીમાંય સમયનો ગાળો રહે છે. આ ગાળાને પૂરવાને માટે કૃષિક્ષેત્રે મૂડી જરૂરી બને છે. આ નાણાકીય મૂડી ખેડૂતો પોતાની બચતમાંથી મેળવે…
વધુ વાંચો >ખેતમજૂરો
ખેતમજૂરો : આખા વર્ષ દરમિયાનની કુલ આવકમાંથી અડધા ઉપરાંતની આવક, બીજાના ખેતરમાં શ્રમ કરીને ખેતીમાંથી વેતન તરીકે પ્રાપ્ત કરનારા. 1951માં ભારતમાં થયેલ વસ્તીગણતરીના અહેવાલમાં ખેડૂતની વ્યાખ્યા મુજબ ખેતઉત્પાદનની પ્રક્રિયાને લગતા અગત્યના નિર્ણયો જેને લેવા પડે છે તે ખેડૂત. આમ ખેડૂત એ કૃષિક્ષેત્રનો નિયોજક હોય છે જે ખેતઉત્પાદન સાથે સંકળાયેલાં જોખમો…
વધુ વાંચો >ખેતરસાયણ-ઉદ્યોગ
ખેતરસાયણ-ઉદ્યોગ પાકના સંરક્ષણ (protection), પરિરક્ષણ (preservation) તથા ખેતપેદાશોની ઊપજ વધારવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતાં રસાયણોનો ઉદ્યોગ. વધતી જતી વસ્તીની વપરાશ માટે અન્ન અને ખેતીઆધારિત અન્ય ચીજોનું ઉત્પાદન વધારવું અનિવાર્ય છે. તે માટે દિન-પ્રતિદિન રસાયણોના ઉપયોગનું મહત્વ વધતું જતું હોવાથી આધુનિક ખેતીને રાસાયણિક ખેતી પણ કહેવામાં આવે છે. વધુ ઉત્પાદન મેળવવા કૃષિમાં…
વધુ વાંચો >ખેતીવાડીવિષયક મ્યુઝિયમ, આણંદ
ખેતીવાડીવિષયક મ્યુઝિયમ, આણંદ : ગુજરાતનું કૃષિવિદ્યાનું સંગ્રહાલય. કૃષિધામ સરદાર સ્મૃતિ કેન્દ્ર (મ્યુઝિયમ) આણંદ ગુજરાત કૃષિ યુનિવર્સિટી હસ્તક છે. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલની સ્મૃતિ ગુજરાતના કૃષિકારવર્ગમાં ચિરંજીવ રહે; એટલું જ નહિ, પરંતુ નવોદિત યુવાકૃષિવર્ગને પ્રેરણારૂપ બને તે હેતુથી આ મ્યુઝિયમની સ્થાપના 19 ઑક્ટોબર, 1975ના રોજ થઈ હતી. આમાં કૃષિવિજ્ઞાનની માહિતીનો સંગ્રહ છે…
વધુ વાંચો >ખેદીવ
ખેદીવ : ઇજિપ્તના શાસકનો પાશા જેવો ખિતાબ. ફારસી ભાષામાં ‘ખેદીવ’નો અર્થ પ્રભુ કે સ્વામી થાય છે. તુર્કસ્તાનના ઑટોમન વંશના સુલતાન અબ્દુલ અઝીઝે ઇજિપ્તના રક્ષિત શાસક ઇસ્માઇલ પાશાને 1867માં આ ઇલકાબ વંશપરંપરાગત આપ્યો હતો. ત્વફીક અને અબ્બાસ હિલ્મી બીજાએ આ ઇલકાબ ચાલુ રાખ્યો હતો. 1914માં ઇજિપ્ત અંગ્રેજોનું રક્ષિત રાજ્ય બનતાં પછીના…
વધુ વાંચો >ખેર
ખેર : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા માઇમોઝેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Acacia catechu Wild. (સં. ખદિર; મ. હિં. ક. ખૈર; તે. ખાસુ, ખદિરમુ; મલા. કરનિલિ; ત. વોડાલે; અં. કચ ટ્રી) છે. તે મધ્યમ કદનું પીંછાકાર પર્ણમુકુટ (crown) ધરાવતું પર્ણપાતી (deciduous) વૃક્ષ છે અને મિશ્ર વનોના શુષ્ક પ્રકારોમાં વિવિધ પ્રકારની…
વધુ વાંચો >ખેર, અનુપમ
ખેર, અનુપમ (જ. 7 માર્ચ 1955, સિમલા) : ભારતના ચલચિત્રજગતના પ્રતિભાસંપન્ન ચરિત્ર-અભિનેતા. તેઓ ભણ્યા ચંડીગઢમાં, અભિનયના શિક્ષક બન્યા દિલ્હીમાં અને અભિનયની પરમ સિદ્ધિ પર પહોંચ્યા મુંબઈમાં. તદ્દન મધ્યમ વર્ગના પરિવારના હોવા છતાં કોઈ ચીજનો અભાવ તેમણે જોયો નથી. અભ્યાસ દરમિયાન શાળાનાં નાટકોમાં ભૂમિકા કરતા અને ઇનામો જીતતા. નાટ્યવિદ્યાનો અભ્યાસ તેમણે…
વધુ વાંચો >