ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >ક્ષયનિદાન-કસોટી
ક્ષયનિદાન-કસોટી (tuberculin test, Mantoux test) : ક્ષયના જીવાણુનો ચેપ લાગ્યો છે કે નહિ તે દર્શાવતી કસોટી; પરંતુ તેના વડે ક્ષયનો રોગ સક્રિય છે કે નહિ તે જાણી શકાતું નથી. તેને ફ્રેન્ચ તબીબ માન્તૂએ શોધી હતી. શરીરમાં ક્ષયના જીવાણુ પ્રવેશે એટલે કોષીય પ્રતિરક્ષા (cellular immunity) ઉત્તેજિત થાય છે. તેને કારણે મોડેથી…
વધુ વાંચો >ક્ષય, પરિફેફસી
ક્ષય, પરિફેફસી (pleural) : ફેફસાંની આસપાસના આવરણમાં ક્ષયનો રોગ થવો તે. ફેફસાંની આસપાસ બે પડવાળું પરિફેફસીકલા (pleura) નામનું આવરણ છે. તેનાં બંને પડ વચ્ચેની જગ્યા(અવકાશ)ને પરિફેફસી ગુહા (pleural cavity) કહે છે. પરિફેફસી ક્ષય હંમેશાં ફેફસાંના ક્ષય રોગની સાથે જોવા મળે છે. પરિફેફસીકલાની નીચે ફેફસાંમાં ક્ષયની લઘુગંડિકા (tubercle) થાય છે. તેનો…
વધુ વાંચો >ક્ષય, પરિહૃદ્
ક્ષય, પરિહૃદ્ (pericardial) : હૃદયની આસપાસના આવરણમાં થતો ક્ષયનો રોગ. હૃદયની આસપાસ બે પડવાળું પરિહૃદ્-કલા (pericardium) નામનું આવરણ છે, તેમાં પરિહૃદગુહા (pericardial cavity) નામની જગ્યા આવેલી છે. તેના ચેપજન્ય શોથ(inflammation)ને પરિહૃદ્-કલાશોથ (pericarditis) કહે છે અને તેમાં પ્રવાહી ભરાવાની ક્રિયાને પરિહૃદ્-નિ:સરણ (pericardial effusion) કહે છે. હૃદયની નજીકની કોઈ ક્ષયગ્રસ્ત લસિકાગ્રંથિ (lymph…
વધુ વાંચો >ક્ષય, પેટનો
ક્ષય, પેટનો : પેટના પોલાણ (પરિતનગુહા, peritoneal cavity)માં ક્ષયનો રોગ થવો તે. તે લોહી દ્વારા, આંતરડા કે આંત્રપટ(mesentry)માંની રોગગ્રસ્ત લસિકાગ્રંથિ(lymph node)માંથી ફેલાઈને પરિતનગુહામાં ફેલાય છે. પરિતનગુહાની અંદરની દીવાલ રૂપે પરિતનકલા (peritonium) છે. પરિતનકલાના ચેપજન્ય વિકારને પરિતનકલાશોથ (peritonitis) કહે છે અને તેના પોલાણમાં પ્રવાહી ભરાય તો તેને જળોદર (ascites) કહે છે.…
વધુ વાંચો >ક્ષયપ્રતિરક્ષક રસી
ક્ષયપ્રતિરક્ષક રસી (BCG) : ક્ષયના જીવાણુ(bacteria)ના ચેપ સામે રક્ષણ આપવા માટે વપરાતી રસી. તે માયકોબૅક્ટેરિયમ ટ્યૂબર્ક્યુલૉસિસ બોવાઇન નામના, પશુઓમાં ક્ષય કરતા મંદરોગકારિતાવાળા અથવા અલ્પબલિષ્ઠકૃત (attenuated) Calmette-Guerin ઉપપ્રકાર(strain)ના જીવાણુમાંથી બનાવાય છે BCGને આલ્બર્ટ કાલ્મેટ અને કેનિલી ગ્વેરિન 1921માં શોધ્યું હતું અને તેથી તે તેમના નામ પરથી Bacille Calmette-Guerin (BCG)ની સંજ્ઞા વડે…
વધુ વાંચો >ક્ષય, મગજ અને તેનાં આવરણોનો
ક્ષય, મગજ અને તેનાં આવરણોનો : મગજના આવરણના ચેપજન્ય વિકારને તાનિકાશોથ (meningitis) કહે છે. ક્યારેક ક્ષયના રોગને કારણે મગજમાં ગાંઠ થાય છે. બાળકોમાં ક્ષયના પ્રાથમિક ચેપ પછી મૅનિન્જાઇટિસ થઈ જવાનો ભય રહેલો છે. તેનું પ્રમાણ 1/1000 દર્દીઓ છે અને તેમાં મૃત્યુદર ઘણો ઊંચો છે. સામાન્ય રીતે ક્ષયના પ્રાથમિક ચેપ પછી…
વધુ વાંચો >ક્ષય, મણકાનો
ક્ષય, મણકાનો : જુઓ ક્ષય, હાડકાં અને સાંધાનો.
વધુ વાંચો >ક્ષય, મૂત્રમાર્ગ અને જનનમાર્ગનો
ક્ષય, મૂત્રમાર્ગ અને જનનમાર્ગનો : મૂત્રપિંડ તથા મૂત્રમાર્ગના અન્ય અવયવો તથા જનનમાર્ગમાં ક્ષયનો રોગ થવો તે. ફેફસાં પછી ક્ષય રોગથી અસર પામતો બીજો મહત્વનો અવયવ મૂત્રપિંડ છે. ઘણી વખત પ્રાથમિક ચેપ સમયે જ મૂત્રપિંડ અસરગ્રસ્ત થાય છે. મૂત્રપિંડમાં ચેપજન્ય વિસ્તાર (infective focus) લાંબા સમય સુધી સુષુપ્ત (dormant) રહે છે. તે…
વધુ વાંચો >ક્ષય, લસિકાગ્રંથિઓનો
ક્ષય, લસિકાગ્રંથિઓનો : ગળા અને અન્ય ભાગની લસિકાગ્રંથિઓ(lymph nodes)ના ક્ષયનો રોગ. ગળામાં તે સૌથી વધુ જોવા મળે છે અને તેને ગુજરાતીમાં કંઠમાળ પણ કહે છે, જ્યારે અંગ્રેજીમાં તેને scrofula અથવા King’s evil કહે છે. એમ. બોવાઇન તથા એમ. ટ્યૂબર્ક્યુલૉસિસ પ્રકારના જીવાણુથી તે થાય છે અને તેનું મહત્ત્વનું કારણ પાસ્ચ્યુરાઇઝ્ડ ન…
વધુ વાંચો >ક્ષય, હાડકાં અને સાંધાનો
ક્ષય, હાડકાં અને સાંધાનો : હાડકાં અને હાડકાંના સાંધાનો ક્ષય થવો તે. પ્રાગ્-ઐતિહાસિક સમયમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ હતું. તે સમયે કરોડના મણકામાં પોટનો ક્ષય રોગ થવાથી પીઠમાં ઢેકો (gibbus) થતો હતો. હાલ પણ કરોડના મણકાનો ક્ષય (tuberculous spondylitis) જ હાડકાંમાં સૌથી વધુ થતો ક્ષયજન્ય વિકાર છે. પુખ્ત વયે પીઠ અને…
વધુ વાંચો >