ખંડ ૬(૧)
ક્રિયાથી ગુગનહાઇમ મ્યુઝિયમ
ક્લેમન્ટ 5
ક્લેમન્ટ 5 (જ. 1264, બોર્ડો પાસેના ગામમાં, ફ્રાન્સ; અ. 20 એપ્રિલ 1314, ફ્રાંસ) : ખ્રિસ્તી ધર્મના રોમન કૅથલિક પંથના વડા ધર્માચાર્ય પોપ. મૂળ નામ બર્માન્દ દ ગો. પોપના સર્વોચ્ચ પદે પહોંચ્યા તે પહેલાં અંગ્રેજોના તાબાના બૉર્ડો શહેરના આર્ચબિશપ હતા. તે પેરુજિયામાં હતા ત્યારે 1305માં તેમની વરણી પોપ તરીકે થઈ હતી.…
વધુ વાંચો >ક્લૅમાયડિયા
ક્લૅમાયડિયા : ક્લૅમાયડિએસી કુળના બૅક્ટેરિયાની એક પ્રજાતિ. માનવસહિત અન્ય સસ્તનો અને પક્ષીઓમાં કોષાંત્રીય (intracellular) પરોપજીવી જીવન પસાર કરનાર આ સૂક્ષ્મ જીવો સામાન્યપણે વાઇરસ કરતાં સહેજ મોટા, જ્યારે સામાન્ય બૅક્ટેરિયા કરતાં નાના એટલે કે 0.2 mmથી 1.5 mm કદના હોય છે. ક્લેમાયડિયા અચલ, ગોળાકાર અને ગ્રામઋણી(gram negative) હોય છે અને તે…
વધુ વાંચો >ક્લેમેટિસ પ્રજાતિ
ક્લેમેટિસ પ્રજાતિ (Clematis Genus) : જુઓ મોરવેલ
વધુ વાંચો >ક્લેમેન્તી, ફ્રાન્ચેસ્કો
ક્લેમેન્તી, ફ્રાન્ચેસ્કો (જ. 23 માર્ચ 1952, નેપલ્સ, ઇટાલી) : અનુઆધુનિક ઇટાલિયન ચિત્રકાર. અન્ય બે ચિત્રકારો એન્ઝો કુકી અને સાન્દ્રો કિયા સાથે ક્લેમેન્તીની ગણના ઇટાલીના ત્રણ પ્રમુખ અનુઆધુનિક ચિત્રકારોમાં થાય છે, જે ‘થ્રી સી’ નામે ઓળખાય છે. પ્રાચીન ઇજિપ્ત, ગ્રીસ, રોમ, ચીન, ભારતની કલાઓ તેમજ અદ્યતન ફિલ્મો, જાહેરાતો, આધુનિક કલા આદિમાંથી…
વધુ વાંચો >ક્લેમેન્તી, મુત્ઝિયો
ક્લેમેન્તી, મુત્ઝિયો (જ. 24 જાન્યુઆરી 1752, રોમ, ઇટાલી; અ. 10 માર્ચ 1832, એવેશેમ, વૉર્સેસ્ટરશાયર, બ્રિટન) : પિયાનોવાદનના વિકાસમાં મહત્વનો ફાળો આપનાર ઇટાલિયન પિયાનિસ્ટ તથા સંગીત-નિયોજક. ક્લેમેન્તી નવ વરસની ઉંમરે ઇટાલીમાં ઑર્ગનવાદક તરીકે નિમણૂક પામ્યા. બાર વરસની વયે તેમણે પોતાની પ્રથમ સંગીતરચના એક ઑરેટોરિયો લખી. સોળેક વરસની ઉંમરે લંડન જઈ પિયાનિસ્ટ…
વધુ વાંચો >ક્લેમેન્શો
ક્લેમેન્શો (જ. 28 સપ્ટેમ્બર 1841, ફ્રાન્સ; અ. 24 નવેમ્બર 1929, પૅરિસ) : પહેલા વિશ્વયુદ્ધના સમયમાં ફ્રાન્સના શક્તિશાળી રાજકીય નેતા અને વડાપ્રધાન. તેઓ વ્યવસાયે ડૉક્ટર, સારા પત્રકાર અને લેખક પણ હતા; પરંતુ રાજકારણ પ્રત્યે તેમને શરૂઆતથી જ આકર્ષણ હતું. તેઓ પ્રજાસત્તાકવાદી હતા. 1871માં તેઓ પ્રજાસત્તાક ફ્રાન્સની પ્રથમ ધારાસભામાં ચૂંટાયા. તે પછી…
વધુ વાંચો >ક્લેરોડેન્ડ્રોન
ક્લેરોડેન્ડ્રોન : વર્ગ દ્વિબીજદલાના કુળ વર્બિનેસીનો વેલારૂપ છોડ તે અજા – C. Splendens R. Br. અને આકર્ષક વૃક્ષરૂપ છોડ તે થૉમ્સન – C. thomsonae Balfour. તે વેલને ચડવા માટે મજબૂત કમાન કે દીવાલનો ટેકો જોઈએ. શિયાળામાં રાતાં ફૂલનાં ઝૂમખાં લચી પડે છે અને આહલાદક ફૂલો ક્વચિત્ વસંતઋતુ સુધી રહે છે.…
વધુ વાંચો >ક્લેશ
ક્લેશ : કષ્ટદાયકતા. ક્લેશની ઉપસ્થિતિમાં આત્મદર્શન થઈ શકે નહિ. યોગદર્શન(213) અનુસાર અવિદ્યા, અસ્મિતા, રાગ, દ્વેષ તેમજ અભિનિવેશ આ પાંચ ક્લેશ છે. અવિદ્યા એવું પ્રાંત જ્ઞાન છે જેને લઈને અનિત્ય પણ નિત્ય માલૂમ પડે છે. અશુચિને શુચિ માનવી એ પણ અવિદ્યા છે. અનેક અપવિત્રતા અને મળમૂત્ર હોવા છતાં દેહને પવિત્ર માનવો…
વધુ વાંચો >ક્લોઝ, ચક
ક્લોઝ, ચક (જ. 5 જુલાઈ 1940, મોન્રો, વૉશિન્ગ્ટન, યુ.એસ.; અ. 20 ડિસેમ્બર 2012 કોલકાતા) : આધુનિક વાસ્તવવાદી ચિત્રકાર. યેલ યુનિવર્સિટી ખાતે 1962થી 1964 સુધી કલા-અભ્યાસ કર્યો. 1967થી તેઓ ન્યૂયૉર્ક નગરમાં સ્થિર થયા. ફોટોગ્રાફરની મોટા કદમાં અનુકૃતિઓ ચીતરીને તેમણે ‘ફોટો-રિયાલિઝમ’-શૈલીમાં મહત્વનું પ્રદાન કર્યું છે. આ રીતે આધુનિક યાંત્રિક ઉપકરણોની મદદથી સર્જાતી…
વધુ વાંચો >ક્લોઝલી વૉચ્ડ ધ ટ્રેન
ક્લોઝલી વૉચ્ડ ધ ટ્રેન : સાઠના દાયકામાં આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પર મશહૂર બનેલું બહુચર્ચિત અને પુરસ્કૃત ચલચિત્ર. મૂળ ચિત્રાંકન ચેક ભાષામાં. અંગ્રેજીમાં 1965માં લોડેનિસ રેલવેમથક પર તે ઉતારવામાં આવ્યું. દિગ્દર્શક જિરી મૅન્ઝલ. અવધિ 89 મિનિટ. 1963માં ચેક સાહિત્યમાં ‘પર્લ્સ ઑવ્ ધ ડીપ’ નામના લઘુકથાઓના સંગ્રહમાંની પ્રથમ કૃતિ ‘ક્લોઝલી વૉચ્ડ ધ ટ્રેન’ના…
વધુ વાંચો >ક્રિયા
ક્રિયા : વ્યાકરણની પરિભાષામાં ધાતુનો અર્થ, ધાતુના અર્થરૂપ પ્રવૃત્તિ, ભાવના. ‘જવું’, ‘મેળવવું’ વગેરે ધાતુઓ દ્વારા જવાની, મેળવવાની ક્રિયાસિદ્ધ કરવા સારુ જે વ્યાપાર – પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે તે. ક્રિયા બે પ્રકારની છે : गच्छति(તે જાય છે)માં ચલનાત્મક ક્રિયા (dynamic action) છે. આવી ક્રિયા तिङ् કે कृत् પ્રત્યયો વડે દર્શાવાય છે.…
વધુ વાંચો >ક્રિયાત્મક સંશોધન
ક્રિયાત્મક સંશોધન (Operational research – OR) વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગમાં ઊભા થતા પ્રશ્નોના નિરાકરણ માટે ગણિતશાસ્ત્ર અને આંકડાશાસ્ત્રમાં ચલાવતી સંશોધનાત્મક પ્રક્રિયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધની શરૂઆતમાં યુદ્ધને લગતા અનેક પ્રશ્નો ઉદભવ્યા ત્યારે તેમના નિરાકરણ માટે બ્રિટને ગણિતજ્ઞો, પદાર્થવૈજ્ઞાનિકો અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકોનાં ક્રિયાત્મક સંશોધન-જૂથ બનાવ્યાં અને વિવિધ તજજ્ઞોનાં અનુભવ અને કાર્યદક્ષતાની સહાયથી આ પ્રશ્નો…
વધુ વાંચો >ક્રિયા-વિભવ (action potential)
ક્રિયા-વિભવ (action potential) : બાહ્ય પરિબળને કારણે કોષપટલ(cell-membrane)ની સોડિયમ માટેની પારગમ્યતા (permeability) બદલાવાથી ઉદભવતા પટલ (membrane) વિભવના ફેરફારની પ્રક્રિયા. કોષોના બાહ્ય આવરણરૂપ કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોનું પ્રમાણ અલગ અલગ હોય છે. તેનું કારણ કોષપટલની પૂર્વનિશ્ચિત અપૂર્ણ પારગમ્યતા (semipermeability) છે. કોષપટલની બંને બાજુનાં આયનોના અલગ પ્રમાણને કારણે બંને બાજુના વિદ્યુતભારમાં તફાવત…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ રંગકો
ક્રિયાશીલ રંગકો : કાપડના રેસા સાથે પ્રક્રિયા કરી, સહસંયોજક બંધ બનાવી કાપડને રંગે તેવા રંગો. વૅટ અને ઍઝોઇક રંગકો સુતરાઉ કાપડને અવશોષણ(absorption)થી રંગે છે તેના કરતાં આ રંગકો વધુ સારી રીતે પ્રક્રિયા કરીને ધોલાઈ સામે ટકાઉપણું (wash fastness) અને ચમક (brilliance) દર્શાવે છે. 1955માં તે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યા અને હાલમાં…
વધુ વાંચો >ક્રિયાશીલ સમૂહો
ક્રિયાશીલ સમૂહો : રાસાયણિક સંયોજનના ભાગ રૂપે વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રક્રિયાઓ કરી શકે તેવા પરમાણુ યા પરમાણુ-સમૂહ. આ શબ્દો કાર્બનિક રસાયણના સંદર્ભમાં વપરાય છે, જે તેના વિભાગીકરણનો પાયો છે. સંતૃપ્ત હાઇડ્રૉકાર્બન સામાન્યત: ઓછાં સક્રિય સંયોજનો છે. તેમાં એક કે વધુ દ્વિબંધ અથવા ત્રિબંધ દાખલ કરાતાં તેના અણુની ક્રિયાશીલતા ખૂબ વધી જાય…
વધુ વાંચો >ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી
ક્રિયેટિનીન, સીરમ-સપાટી : મૂત્રપિંડની કાર્યશીલતા દર્શાવતી મહત્વની નિદાનલક્ષી કસોટી. આ પ્રકારની બે કસોટીઓ છે; લોહીમાં યુરિયા-નાઇટ્રોજનનું પ્રમાણ અને સીરમ(રુધિરરસ)માં ક્રિયેટિનીનની સપાટી. ક્રિયેટિનીનની સીરમ-સપાટી મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાનો સચોટ આંક દર્શાવે છે. ખોરાકમાં જો પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો મૂત્રપિંડની સામાન્ય કાર્યશીલતા સાથે પણ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ વધે છે. આમ લોહીમાં યુરિયાનું પ્રમાણ…
વધુ વાંચો >ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo)
ક્રિવેલી, કાર્લો (Criveli, Carlo) (જ. આશરે 1430થી 1435, વેનિસ, ઇટાલી; અ. આશરે 1493થી 1495, ) : બળૂકી અભિવ્યક્તિ માટે જાણીતા ઇટાલિયન રેનેસાંસ-ચિત્રકાર. તેમણે ચિત્રકાર પિતા જેકોપો ક્રિવેલી હેઠળ પ્રારંભિક તાલીમ લીધેલી. ત્યાર બાદ તેઓ વેનિસના ચિત્રકાર બંધુઓ ઍન્તૉનિયો વિવારિની અને બાર્તૉલોમિયો વિવારિનીના અને એ પછી પાદુઆના ચિત્રકાર આન્દ્રેઆ માન્તેન્યાના પ્રભાવ…
વધુ વાંચો >ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર
ક્રિશ્ચિયન સાયન્સ મૉનિટર : અમેરિકાનું પ્રતિષ્ઠિત અખબાર. 1908માં મેરી બેકર એડીએ લોકપ્રિય વર્તમાનપત્રોમાં આવતા સનસનાટીભર્યા સમાચારો અને રજૂઆતના વિરોધ રૂપે અમેરિકાના બૉસ્ટન શહેરમાંથી આ દૈનિક પ્રગટ કર્યું. સમાચારોની વિચારપૂર્ણ રજૂઆત અને રાજકીય, સામાજિક અને આર્થિક વિકાસના દીર્ઘર્દષ્ટિભર્યા વિશ્લેષણને કારણે આ અખબાર અમેરિકાનું અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાનપત્ર બન્યું. પ્રથમ દાયકામાં રાષ્ટ્રીય વાચકવર્ગને…
વધુ વાંચો >ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ
ક્રિસૅન્થમમ પ્રજાતિ : જુઓ સેવંતી
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટલગ્રોથ
ક્રિસ્ટલગ્રોથ : કુદરતી તેમજ કૃત્રિમ સ્ફટિકના વિકાસની પ્રક્રિયા. આધુનિક ઉપકરણોમાં સ્ફટિકના વિવિધ ઉપયોગ થવા લાગ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે ફ્રિક્વન્સી કંટ્રોલ ઑસિલેટરમાં ક્વાર્ટ્ઝ; પોલરોડમાં CaCO3; NaNO3; ટ્રાન્સડ્યુસરમાં ક્વાર્ટ્ઝ તથા ADP; વિકિરણ-જ્ઞાપકમાં KCl; ઇન્ફ્રારેડ ઑપ્ટિક્સમાં LiF2; ટ્રાન્ઝિસ્ટરમાં Ge અને Si; મેસર અને લેસરમાં રૂબી તથા GaAs; સોલર સેલમાં GaAs અને CdS વગેરે.…
વધુ વાંચો >