ખંડ ૫
કિઓન્જારથી ક્રિમોના
કોહલ
કોહલ (ઈ. પૂ. પહેલી સદી ?) : પ્રાચીન નાટ્યાચાર્ય. નાટ્યશાસ્ત્રના પ્રણેતા ભરતના શિષ્ય કે પુત્ર મનાતા. તેમના ઉલ્લેખો નાટ્યશાસ્ત્ર, ‘અભિનવભારતી’માં તથા અન્યત્ર પણ સાંપડે છે. કોહલકૃત નાટ્યશાસ્ત્રીય ગ્રંથ જોકે સમગ્રપણે પ્રાપ્ત નથી, પરંતુ તાલાધ્યાય પ્રાપ્ત થાય છે. વળી, નાટ્યશાસ્ત્રમાં જણાવ્યા પ્રમાણે પ્રસ્તારતંત્રની રચના કોહલે કરી હશે તેમ જણાય છે. તે…
વધુ વાંચો >કોહિનૂર
કોહિનૂર : ભારતનો અતિમૂલ્યવાન જગપ્રસિદ્ધ હીરો. ઈ. સ. 1526માં ગ્વાલિયરના સદગત રાજા વિક્રમજિતના કુટુંબ પાસેથી હુમાયૂંને તે કૃતજ્ઞતાપૂર્વક ભેટ મળ્યો હતો. હુમાયૂંએ તે હીરો બાબરને આગ્રામાં આપ્યો એવો ઉલ્લેખ ભારતીય વિદ્યાભવનના ‘ધ મુઘલ એમ્પાયર’ ગ્રંથમાં કરવામાં આવ્યો છે. બાબરે તેના પ્રસિદ્ધ સંસ્મરણ ‘બાબરનામા’માં આગ્રાના વિજયમાં એક ખૂબ કીમતી હીરો મળ્યાનો…
વધુ વાંચો >કોહિમા
કોહિમા : નાગાલૅન્ડના સરહદી રાજ્યની રાજધાની તથા જિલ્લો. ભૌગોલિક સ્થાન : 25° . 40´ ઉ. અ. અને 94°.07´ પૂ. રે.. કોહિમા જિલ્લાનું કુલ ક્ષેત્રફળ 3144 ચોકિમી. છે અને તેની વસ્તી 2,70,063 (2011) હતી. કોહિમા જિલ્લામાં અંગામી, ઝેલિયાન્ગ, રેંગના અને કિકુની નામની જાતિના આદિવાસીઓ રહે છે. પૂર્વ સરહદે નાગાલૅન્ડ, મણિપુર અને…
વધુ વાંચો >કોહૂટેક ધૂમકેતુ
કોહૂટેક ધૂમકેતુ : અંતરીક્ષયાન (space craft) દ્વારા અભ્યાસનો વિષય બનેલ સૌપ્રથમ ધૂમકેતુ. ખગોળવિજ્ઞાનની ભાષામાં તેને 1973 XII વડે દર્શાવવામાં આવે છે. જર્મનીની હૅમ્બર્ગ વેધશાળાના 80 સેમી. શ્મિટ ટેલિસ્કોપ વડે ચેકોસ્લોવાકિયાના ખગોળશાસ્ત્રી ડૉ. લુબો કોહૂટેકે 7 માર્ચ 1973ની રાત્રે આશ્લેષા નક્ષત્ર પાસેના વિસ્તારની લીધેલી છબી ઉપરથી આ ધૂમકેતુની શોધ થઈ હતી.…
વધુ વાંચો >કોહેન સ્ટેન્લી
કોહેન, સ્ટેન્લી (જ. 17 નવેમ્બર 1922, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : રીટા લેવી-મૉન્ટાલ્સિનીની સાથે 1986નું શરીરક્રિયાશાસ્ત્ર અથવા તબીબી વિદ્યાશાખાનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર તબીબ. બંનેએ શરીરના અપક્વ કોષોના પૂર્ણ વિકસનમાં જરૂરી એવો સૌપ્રથમ વૃદ્ધિકારક ઘટક (growth factor) શોધી કાઢ્યો. 1951માં લેવી-મૉન્ટાલ્સિનીએ સૌપ્રથમ ચેતાકોષોની વૃદ્ધિ અને વિકાસ માટે કોઈ એક રસાયણ છે એવું તારવ્યું…
વધુ વાંચો >કોહન ફર્ડિનાન્ડ જુલિયસ
કોહન, ફર્ડિનાન્ડ જુલિયસ (જ. 24 જાન્યુઆરી 1828, બ્રેસલૉ, પ્રુશિયા; અ. 25 જાન્યુઆરી 1898, બ્રેસલૉ) : વૈજ્ઞાનિક વિચારધારાઓમાં નવી ભાત પાડતા પ્રખર વનસ્પતિશાસ્ત્રી. પ્રાથમિક શિક્ષણ બ્રેસલૉમાં લઈ તેમણે બર્લિન વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી 1847માં પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી. લીલ અને ફૂગ સંબંધી મૌલિક સંશોધનની જર્મન પરંપરા તેમણે સાચવી રાખી અને જીવ-નિર્જીવના સીમાડા ઉપર પહોંચી જીવાણુ…
વધુ વાંચો >કોહન વૉલ્ટર
કોહન વૉલ્ટર (Kohn Walter) (જ. 9 માર્ચ 1923, વિયેના, ઑસ્ટ્રિયા) : મૂળ ઑસ્ટ્રિયાના પણ અમેરિકામાં સ્થાયી થયેલા ભૌતિકવિદ અને 1998ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. 1946માં તેમણે યુનિવર્સિટી ઑવ્ ટૉરેન્ટો (ઑન્ટેરિયો, કૅનેડા)માંથી અનુસ્નાતક પદવી અને 1948માં હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી ભૌતિકશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી. પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. 1948–50 સુધી તેમણે હાર્વર્ડમાં જ…
વધુ વાંચો >કોહલબર્ગ લૉરેન્સ
કોહલબર્ગ, લૉરેન્સ (જ. 25 ઑક્ટોબર 1927, બ્રોંક્સવિલ, યુ.એસ.; અ. 20 જાન્યુઆરી 1987) : બાળકો નૈતિક નિર્ણય કરવામાં જુદી જુદી છ કક્ષાઓમાંથી પસાર થાય છે તે પ્રતિપાદનથી જાણીતા થયેલ મનોવિજ્ઞાની. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અમેરિકાની વેપારી સ્ટીમરોમાં કામ કરતાં પૅલેસ્ટાઇન નાવિક પર બ્રિટને લાદેલા પ્રતિબંધમાંથી પસાર થવામાં યહૂદી વસાહતીઓને મદદ કરતી વખતે…
વધુ વાંચો >કોહલી, વિરાટ
કોહલી, વિરાટ (જ. 5 નવેમ્બર 1988, દિલ્હી) : ભારતીય ક્રિકેટના સર્વશ્રેષ્ઠ સુકાની. પિતાનું નામ પ્રેમ કોહલી, માતાનું નામ સરોજ કોહલી અને પત્નીનું નામ અનુષ્કા શર્મા (હિંદી ફિલ્મની હીરોઇન.) વિરાટ કોહલી શરૂઆતથી જ ક્રિકેટમાં રુચિ ધરાવતા હતા. આ બાબત તેના પિતાને ખબર પડતા માત્ર 9 વર્ષની વયે જ પશ્ચિમ દિલ્હીની ક્રિકેટ…
વધુ વાંચો >કોળી
કોળી : પછાત ગણાતી જાતિઓ પૈકી એક. ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર અને મધ્ય પ્રદેશમાં તેમની વસ્તી છે. તેમના મૂળ વતન સિંધમાંથી આવીને તેઓ મધ્ય ગુજરાત અને ઉત્તર ગુજરાતના મેદાનમાં તથા સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ અને દક્ષિણ ગુજરાતમાં મુખ્યત્વે સાગરકાંઠે વસ્યા. ડૉ. વિલ્સન કોળીઓને ગુજરાતના મૂળ આદિવાસી માને છે. ટેલર તેમને ડાંગવાળા (clubman) કે પશુપાલન…
વધુ વાંચો >કિઓન્જાર
કિઓન્જાર (Keonjhar) : ઓડિસાના ઉત્તરભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21o 11’થી 22o 10′ ઉ. અ. અને 85o 11’થી 86o 22′ પૂ.રે. વચ્ચેનો 8337 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર તરફ ઝારખંડ રાજ્યનો પશ્ચિમ સિંગભૂમ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મયૂરભંજ, બાલેર અને…
વધુ વાંચો >કિકુમારો
કિકુમારો (જ. આશરે 1780, જાપાન; અ. 1820 પછી, જાપાન) : જાપાનની પ્રસિદ્ધ કાષ્ઠછાપ ચિત્રકલા (woodcut printing) ઉકિયો-ઈ(Ukio-E)નો ચિત્રકાર. પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર કિતાગાવા ઉતામારોનો તે શિષ્ય હતો. ગુરુની પેઠે કિકુમારો પણ ગેઇશા યુવતીઓ અને ટોકિયોના પોશીબારાની વેશ્યાવાડાની રૂપજીવિનીઓના આલેખનમાં સફળ થયો. વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત અને ભભકાદાર વસ્ત્રો પરિધાન કરેલી ગેઇશા યુવતીઓ અને…
વધુ વાંચો >કિગાલી
કિગાલી : મધ્ય આફ્રિકાના રાજ્ય રુઆન્ડાની રાજધાની. મધ્ય આફ્રિકામાં 1962માં ‘યુનાઇટેડ નૅશન્સ ટ્રસ્ટ ટેરિટરી ઑવ્ રુઆન્ડા-બુરુન્ડીમાંથી રુઆન્ડા છૂટું પડી નવું રાષ્ટ્ર બન્યું. લગભગ 1,000થી 1,500 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતા પહાડી વિસ્તારની વચમાં આશરે એકાદ હજાર મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું આ પાટનગર 1º.57′ દ.અ. અને 30º.04′ પૂ.રે. પર આવેલું છે. દેશના મધ્યભાગમાં આવેલું…
વધુ વાંચો >કિચલુ ડૉ. સૈફુદ્દીન
કિચલુ, ડૉ. સૈફુદ્દીન (જ. 1888; અમૃતસર, પંજાબ; અ. 9 ઑક્ટોબર 1963) : ભારતના સ્વાતંત્ર્યસેનાની તથા રાષ્ટ્રવાદી મુસ્લિમ રાજનીતિજ્ઞ. કાશ્મીરી મુસ્લિમ કુટુંબમાં જન્મ. માધ્યમિક શિક્ષણ અમૃતસરમાં, કૉલેજશિક્ષણ આગ્રા તથા અલીગઢમાં વધુ. કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ., લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી બાર-ઍટ-લૉ તથા જર્મનીમાંથી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરી. 1915માં અમૃતસરમાં વકીલાત સાથે સામાજિક કાર્યમાં ઝંપલાવ્યું. અમૃતસરના…
વધુ વાંચો >કિઝીલકુમનું રણ
કિઝીલકુમનું રણ : જુઓ રણ.
વધુ વાંચો >કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના-અમેરિકા
કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના, અમેરિકા : અમેરિકાની આધુનિક ઉપકરણોથી સુસજ્જ રાષ્ટ્રીય વેધશાળા. કોઈ એક જ સ્થળે અહીં જેટલાં તથા અહીં છે તેવાં ઉપકરણો ભાગ્યે જ જોવા મળે. આ વેધશાળા ખરા અર્થમાં રાષ્ટ્રીય છે, કારણ કે અમેરિકાની ઘણી બધી શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ તેમજ સ્ટીવર્ડ, મૅકગ્રો હિલ, નૅશનલ સોલર…
વધુ વાંચો >કિડ ટોમસ
કિડ ટોમસ (જ. 6 નવેમ્બર 1558, બેપ્ટિઝમ, લંડન; અ. 30 ડિસેમ્બર 1594, લંડન) : એલિઝાબેથન યુગના અંગ્રેજી નાટ્યકાર. લંડનની મર્ચન્ટ ટેલર્સ સ્કૂલમાં અભ્યાસ કર્યો અને થોડો સમય દસ્તાવેજ-લેખક તરીકેનો વ્યવસાય કર્યો. સમકાલીન નામી નાટ્યકાર માર્લો સાથે તેમને ગાઢ મૈત્રી હતી. તેમની કૃતિઓમાં ‘ધ સ્પૅનિશ ટ્રૅજેડી’ (1592) ખૂબ ખ્યાતિ પામેલું નાટક…
વધુ વાંચો >કિડલૅન્ડ ફિન
કિડલૅન્ડ, ફિન (જ. 1943) : વર્ષ 2004 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા નૉર્વેજિયન અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે તથા તેમના પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી એડ્વર્ડ પ્રેસકૉટને સંયુક્ત રીતે આ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું છે. સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના ચાવીરૂપ ગણાય તેવાં બે ક્ષેત્રો (key areas) એટલે વ્યાપારચક્રો ઉદ્ભવવાનાં કારણો અને તેમને પહોંચી વળવા માટેની આર્થિક…
વધુ વાંચો >કિડવાઈ રફી અહમદ
કિડવાઈ, રફી અહમદ (જ. 18 ફેબ્રુઆરી 1894, મસૌલી, જિ. બારાબંકી, ઉત્તરપ્રદેશ; અ. 24 ઑક્ટોબર 1954, નવી દિલ્હી) : સ્વાતંત્ર્ય-સૈનિક, કૉંગ્રેસી નેતા અને દેશમાંથી હિંમતપૂર્વક માપબંધી દૂર કરનાર કેન્દ્ર સરકારના અન્નખાતાના મંત્રી. આશરે એક હજાર વર્ષ અગાઉ, તેમના પૂર્વજ કાજી કિડવા મહંમદ ગઝનીના રસાલા સાથે ભારત આવ્યા હતા. 1918માં અલીગઢની એમ.એ.ઓ.…
વધુ વાંચો >કિતાઈ રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ
કિતાઈ, રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ (Kitaj, Ronald Brooks) (જ. 1932, ક્લીવલૅન્ડ, ઓહાયો, અમેરિકા) : આધુનિક જીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. તેમનો જન્મ મૂળ હંગેરીથી આવી અમેરિકામાં વસેલા પરિવારમાં થયો હતો. બ્રિટિશ પૉપ કલાના વિકાસમાં તેમનો મહત્વનો ફાળો છે. 1951થી 1955 સુધી મર્ચન્ટ સીમૅન તરીકેની કારકિર્દીમાંથી મુક્તિ મેળવીને લંડનની રૉયલ કૉલેજ ઑવ્ આર્ટમાં…
વધુ વાંચો >