૫.૨૧
કૅસાઇટથી કૉકેસસની હારમાળા
કૅસેટ
કૅસેટ : શ્રાવ્ય કે ર્દશ્યશ્રાવ્ય સંકેતો અને તેના કાર્યક્રમોને મુદ્રિત કરવા માટે ચુંબકીય (magnetic) પટ્ટી. એમાં ડિજિટલ અને ઍનાલૉગ બંને પદ્ધતિનું મુદ્રણ થઈ શકે. 1956માં અમેરિકાના ઉપપ્રમુખ રિચાર્ડ નિક્સન અને સોવિયેટ સંઘના પ્રમુખ નિકિતા ક્રુશ્ચૉફ વચ્ચે, મૉસ્કોમાં એક ઔદ્યોગિક પ્રદર્શનમાં અમેરિકી સ્ટૉલમાં ગરમાગરમ ચર્ચા થઈ એનું ર્દશ્યમુદ્રણ (વીડિયો રેકૉર્ડિંગ) અમેરિકાની…
વધુ વાંચો >કૅસ્તેલાનોસ – જુલિયો
કૅસ્તેલાનોસ, જુલિયો (જ. 1911, મૅક્સિકો; અ. 1960, મૅક્સિકો) : આધુનિક મૅક્સિકન ચિત્રકાર. મૅક્સિકન બાળકોને તેમની રમતોમાં મશગૂલ આલેખવા માટે તેઓ જાણીતા છે. મૅક્સિકન ચિત્રકાર મૅન્યુઅલ રોડ્રિગ્વેઝ લોઝાનો પાસે તેમણે ચિત્રકલાની તાલીમ લીધી હતી. કૅસ્તેલાનોસે આલેખેલાં બાળકોનાં માથાં-ચહેરા ઈંડાકાર હોય છે, જે મૅક્સિકોના મૂળ નિવાસીઓની શરીરરચના સાથે મેળ ખાય છે. મૅક્સિકોના…
વધુ વાંચો >કૅસ્યૂરાઇના (સરુ)
કૅસ્યૂરાઇના (સરુ) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કૅસ્યુરિનેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે ઊંચી, સદાહરિત, મરૂદભિદીય (xerophytic) વૃક્ષ કે ક્ષુપ સ્વરૂપે મળી આવે છે અને ‘બીફ વૂડ ટ્રી’, ‘ફોરેસ્ટ ઑક’ કે ‘શી ઑક’ તરીકે જાણીતી છે. ભારતમાં તેની 9 જેટલી જાતિઓનો બળતણ અને મૃદા-સંરક્ષણ માટે પ્રવેશ કરાવવામાં આવ્યો છે. Casurina equisetifolia…
વધુ વાંચો >કેળ
કેળ : એકદળી વર્ગમાં આવેલા કુળ સાઇટેમિનેસી(ઉપકુળ – મ્યુનેસી)ની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Musa paradisiaca L. (સં. કદલી, રંભા; હિ. કેલ; અં. બનાના) છે. તે બારેમાસ ફળ અને ફૂલો ધારણ કરે છે. આબુ-અંબાજી, માથેરાન, નીલગિરિના પહાડોમાં મૂળ (original – native) વગડાઉ કેળ છે. તે કાળાં બીજથી ઊગે છે. પરંતુ…
વધુ વાંચો >કેળકર – નરસિંહ ચિંતામણ
કેળકર, નરસિંહ ચિંતામણ (અનામિક, આત્માનંદ) (જ. 24 ઑગસ્ટ 1872, મોડનિંબ, જિલ્લો સોલાપુર; અ. 14 ઑક્ટોબર 1947, પુણે) : મરાઠી સાહિત્યકાર તથા અગ્રણી રાજદ્વારી મુત્સદ્દી. પિતા મહારાષ્ટ્રના દેશી રાજ્ય મિરજમાં અમલદાર. શરૂઆતનું શિક્ષણ મિરજ ખાતે. તે દરમિયાન જાણીતા ઇતિહાસસંશોધક વાસુદેવશાસ્ત્રી ખરે જેવા શિક્ષક તેમને મળ્યા. ઉચ્ચ શિક્ષણ કોલ્હાપુર, પુણે તથા મુંબઈ…
વધુ વાંચો >કેળકર – યશવંત દામોદર
કેળકર, યશવંત દામોદર (જ. 10 જુલાઈ 1929; અ. 10 જાન્યુઆરી 2003, વડોદરા) : જાણીતા નાટ્યવિદ. મૂળ સાંગલી, મહારાષ્ટ્રના વતની. બી.એસસી. (ઑનર્સ) તથા બી.ટી. સુધીનો અભ્યાસ સાંગલી તેમજ કોલ્હાપુર ખાતે. પાંચ વર્ષની નાની ઉંમરે રંગભૂમિ ઉપર પદાર્પણ. 1959માં શિક્ષકની નોકરી છોડી, દિલ્હીની નૅશનલ સ્કૂલ ઑવ્ ડ્રામામાં વિદ્યાર્થી તરીકે જોડાઈ, 1962માં ‘ડિપ્લોમા…
વધુ વાંચો >કેળકર – લક્ષ્મીબાઈ ‘મૌસીજી’
કેળકર, લક્ષ્મીબાઈ ‘મૌસીજી’ (જ. 6 જુલાઈ 1905, સાતારા, મહારાષ્ટ્ર; અ. 27 નવેમ્બર 1978, નાગપુર) : અગ્રણી સામાજિક કાર્યકર, સ્વાતંત્ર્યસેનાની તથા રાષ્ટ્રસેવિકા સમિતિનાં સંસ્થાપક. મૂળ નામ કમલ દાતે. પિતા ભાસ્કરરાવ કેન્દ્ર સરકારના નાગપુર ખાતેના એકાઉન્ટન્ટ જનરલના કાર્યાલયમાં નોકરી કરતા હતા. માતાનું નામ યશોદાબાઈ. વતન સાતારા જિલ્લાનું બાવદાન ગામ. તેમના દાદા રામચંદ્ર…
વધુ વાંચો >કેંચી
કેંચી (truss) : બાંધકામમાં આધાર માટે મુકાતું ચોકઠું. ઇમારતો, પુલો, રેલવે પ્લૅટફૉર્મ, ઔદ્યોગિક એકમોના વર્કશૉપ, સાઇકલ, બસ તથા મોટરોનાં સ્ટૅન્ડ વગેરે અનેક સ્થળોએ કેંચીનો ઉપયોગ થયેલો જોવા મળે છે. છાપરું તથા અન્ય ભારને સહીસલામત રીતે ટેકવી રાખવાનું કામ તે કરે છે. કેંચીનો ઉપયોગ ભાર વહન કરવાનો છે. લાકડાં, કૉંક્રીટ કે…
વધુ વાંચો >કૈકેઈ
કૈકેઈ (જ. 1183, જાપાન; અ. 1236, જાપાન) : જાપાનમાં બૌદ્ધ શિલ્પોની પરંપરાની સ્થાપનામાં સૌથી વધુ યોગદાન આપનાર શિલ્પી. પિતા કોકેઈ અને ભાઈ ઉન્કેઈ સાથે જાપાનની પ્રાચીન રાજધાની નારામાં તેણે કોફુકુજી અને ટોડાઇજી મંદિરોમાં બૌદ્ધ શિલ્પો કંડાર્યાં. તેમાં વાસ્તવવાદી અભિગમ સાથે મૃદુતા અને લાવણ્યનો પણ સ્પર્શ જોવા મળે છે. ટોડાઇજી મંદિરમાં…
વધુ વાંચો >કૈકેયી
કૈકેયી : રામાયણનું પાત્ર. કેકયરાજ અશ્વપતિની કન્યા. દશરથની અતિપ્રિય કનિષ્ઠ પત્ની. કૈકેયીનો પુત્ર ગાદીવારસ થાય એ શરતે અશ્વપતિએ દશરથ સાથે તેને પરણાવેલી. કામલોલુપ દશરથે આ શરત સ્વીકારેલી. એક સમયે દેવ-દાનવયુદ્ધમાં દશરથ ઇન્દ્રની સહાયતા અર્થે ગયેલા ત્યારે તે કૈકેયીને સાથે લઈ ગયેલા. યુદ્ધમાં દશરથના રથચક્રનો ખીલો નીકળી ગયો ત્યારે કૈકેયીએ પોતાનો…
વધુ વાંચો >કૅસાઇટ
કૅસાઇટ : પશ્ચિમ એશિયામાં બૅબિલોન પર ઈ. પૂ. અઢારમી સદીના મધ્ય ભાગથી આશરે 576 વર્ષ સુધી સત્તા ભોગવનાર પ્રજા. આ પ્રજાનું નામ કદાચ તેમના દેવ કસુ પરથી પડ્યું હોય એમ બૅબિલોનનાં સાધનો પરથી જણાય છે. બૅબિલોનમાં તેમને કસુ, અસુરમાં કસી અને ગ્રીક લેખકો કોસઇઓઈ તરીકે ઓળખે છે. બૅબિલોનમાં તેમના ઉલ્લેખ…
વધુ વાંચો >કૅસાં – રેને-સૅમ્યુઅલ
કૅસાં, રેને-સૅમ્યુઅલ (જ. 5 ઑક્ટોબર 1887, બાયોન, ફ્રાન્સ; અ. 20 ફેબ્રુઆરી 1976, પૅરિસ) : ફ્રેન્ચ ધારાશાસ્ત્રી, સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘના માનવ-અધિકારોના ઘોષણાપત્રના પ્રમુખ ઘડવૈયા તથા 1968ના શાંતિ માટેના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. પિતા યહૂદી વ્યાપારી. પૅરિસ ખાતે સાહિત્ય અને કાયદાનો અભ્યાસ કર્યો (1909). પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (1914-18) દરમિયાન ફ્રાન્સના લશ્કરમાં જોડાયા તથા પાયદળના સૈનિક…
વધુ વાંચો >કૅસિટરાઇટ
કૅસિટરાઇટ : કલાઈનું ધાતુખનિજ. ટિનસ્ટોન તરીકે પણ ઓળખાય છે. રા. બં. – SnO2. સ્ફ.વ. – ટેટ્રાગોનલ. સ્વ. – ટેટ્રાગોનલ પ્રિઝમ અને પિરામિડથી બંધાયેલા સ્ફટિકો; કોણી આકારની યુગ્મતા; જથ્થામય અથવા તંતુમય કે છૂટાછવાયા સૂક્ષ્મ કણોના સ્વરૂપે કે નદીજન્ય નિક્ષેપોમાં ઘસારો પામેલા, ભૌતિક સંકેન્દ્રણથી ભેગા થયેલા કણસ્વરૂપે. રં. – સામાન્યત: કાળો કે…
વધુ વાંચો >કૅસિયસ
કૅસિયસ (જ. ઈ. પૂ. 85; અ. ઈ. પૂ. 42) : રોમન યોદ્ધો અને સીરિયાનો સેનાપતિ. કૅસિયસ કુટુંબ પ્રાચીન રોમનું એક પ્રસિદ્ધ કુટુંબ હતું. તે કુટુંબનો ગેયસ કૅસિયસ લાજાઇનસ સૌથી વધારે નોંધપાત્ર નેતા હતો. એણે રોમના સેનાપતિ જુલિયસ સીઝરના ખૂનનું કાવતરું ઘડવામાં અને તેને પાર પાડવામાં મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો. એણે ઈ.…
વધુ વાંચો >કેસિયા પ્રજાતિ
કેસિયા પ્રજાતિ : વર્ગ દ્વિદળીની શ્રેણી કેલીસીફ્લોરીના કુળ સીઝાલપીનીની એક પ્રજાતિ. Gassi fistula (ગરમાળો) ગુજરાતમાં સર્વત્ર જોવા મળે છે. તેનાં પાન મોટાં હોય છે, પાન શિયાળામાં ગરી જાય છે, પછી આખું ઝાડ પીળાં લટકતાં ફૂલથી છવાઈ જાય છે. ફૂલ પછી લાંબી પાઇપ જેવી શિંગો આવે છે. આ શિંગોનો ગર ગરમાળાના…
વધુ વાંચો >કેસીન
કેસીન : સસ્તન પ્રાણીઓના દૂધનો મુખ્ય પ્રોટીન ઘટક. દૂધમાં તેનું પ્રમાણ 2.5થી 3.2 % અને કુલ પ્રોટીનના 80 % હોય છે. દૂધમાં તથા ચીઝમાં તે કૅલ્શિયમ કેસીનેટ તરીકે રહેલું હોય છે. રાસાયણિક ર્દષ્ટિએ તે α β, γ અને k કેસીન તરીકે ઓળખાતાં ફોસ્ફોપ્રોટીનનું મિશ્રણ છે. આ બધામાં ફૉસ્ફોરિક ઍસિડ સાથે…
વધુ વાંચો >કેસીન ચિત્રકળા
કેસીન ચિત્રકળા : દૂધમાંથી છૂટા પાડેલા કેસીનના ઉપયોગવાળી ચિત્રકળા. કેસીન દૂધમાંથી મળતું ફૉસ્ફોપ્રોટીન છે, જે દૂધને ઍસિડ સાથે ગરમ કરવાથી મળે છે. દૂધમાં લૅક્ટિક ઍસિડ ઉમેરતાં પણ તે છૂટું પડે છે. દહીંમાંથી કેસીન મેળવીને પરંપરાગત આસંજક (adhesive) તથા બંધક (binder) તરીકે તે છેલ્લી આઠ સદી ઉપરાંતથી વપરાય છે. પરિષ્કૃત પાઉડર…
વધુ વાંચો >કૅસીની – જાન ડોમેનિકો
કૅસીની, જાન ડોમેનિકો (જ. 8 જૂન 1625, નીસની પાસે પેરિનાલ્દો; અ. 14 સપ્ટેમ્બર 1712, પૅરિસ) : ચાર પેઢી સુધી પૅરિસની વેધશાળાના નિયામકપદે રહેનાર કૅસીની કુળના પહેલા ખગોળવેત્તા, જિનોઆની જેસ્યુઇટ કૉલેજમાં અભ્યાસ કર્યા બાદ 1650માં ઇટાલીની બોલોન્યા યુનિવર્સિટીમાં ખગોળશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક તરીકે નિયુક્ત થયા હતા. 1657માં પોપ ઍલેક્ઝાન્ડર સાતમાએ તેમને કિલ્લેબંધી(fortification)ના ઇન્સ્પેક્ટર…
વધુ વાંચો >કેસૂડાં
કેસૂડાં : કૉલકાતાના ગુજરાતી સાહિત્ય મંડળનું વાર્ષિક પ્રકાશન. ‘રૂપ, રંગ અને રસભર્યા’ આ અનિયતકાલિક વાર્ષિકનો પ્રથમ અંક એપ્રિલ 1953માં શિવકુમાર જોશી, જયંતીલાલ શાહ અને રમણીક મેઘાણીના સંપાદકમંડળે વસંત અંક તરીકે પ્રકટ કરેલો. ત્યારપછી 1954, 1955, 1957, 1962, 1964, 1966-67, 1973 એમ ‘કેસૂડાં’ વાર્ષિક પ્રકટ થતું રહ્યું. કવિતા, વાર્તા, નિબંધ, વિવેચન…
વધુ વાંચો >કેસેગ્રેઇન કેન્દ્ર અને કૂડે કેન્દ્ર
કેસેગ્રેઇન કેન્દ્ર (Cassegrain Focus) અને કૂડે કેન્દ્ર (Coude Focus) : પરાવર્તક પ્રકારના દૂરબીનમાં આવતાં કેન્દ્રો. ત્યાં દીપ્તિમાપક, વર્ણપટમાપક વગેરે સાધનો ગોઠવવામાં આવે છે. દૂરબીનનો અંતર્ગોળ પરાવર્તક અરીસો પ્રકાશનાં કિરણોને કેન્દ્રિત કરીને, આકૃતિમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે, એક નાના બહિર્ગોળ અરીસા તરફ મોકલે છે; જ્યાંથી તે પરાવર્તન પામીને અંતર્ગોળ અરીસાની વચ્ચે આવેલા છિદ્રમાંથી…
વધુ વાંચો >