ખંડ ૪
ઔરંગાથી કાંસું
કાફિરિસ્તાન
કાફિરિસ્તાન : અફઘાનિસ્તાનથી ઈશાન ખૂણે અને કાબુલની પૂર્વમાં હિન્દુકુશ પર્વતમાળા વચ્ચે તેમજ પાકિસ્તાનથી વાયવ્ય સીમા પર આવેલો પ્રાચીન પ્રદેશ. હાલ તેને ન્યુરિસ્તાનના નામે ઓળખવામાં આવે છે. આ પ્રદેશના લોકો કાફિર કહેવાય છે, જે આર્ય જાતિના છે. તેઓ કાફિર ભાષા બોલે છે. કાફિરિસ્તાન તેની પ્રાદેશિક એકતા માટે અફઘાનિસ્તાનથી જુદો પડે છે.…
વધુ વાંચો >કાફી રાગ
કાફી રાગ : કાફી થાટમાંથી રચાયેલો મનાતો આશ્રયરાગ. काफी दोनों राग थाट ग-गनि कोमल सब शुद्ध । प वादी संवादी षड्ज सप्त स्वरोंसे युक्त ।। ગંધાર-નિષાદ કોમલ તથા અન્ય સ્વરો શુદ્ધ લેવામાં આવે છે. प વાદી અને सा સંવાદી છે. પરંતુ આધુનિક શાસ્ત્રાનુસાર રિષભ સ્વરને પણ સંવાદી સ્વર માનવામાં આવે…
વધુ વાંચો >કાબર
કાબર (Indian-Myna) : વર્ગ : વિહગ; ઉપવર્ગ : નિઑર્નિથિસ (Neornithes); શ્રેણી : પૅસેરિફૉર્મિસ(Passeriformes)ના સ્ટર્નિડે (sturnedae) કુળનું Acridotherus tristis નામે ઓળખાતું પક્ષી. માનવવસવાટ સાથે ઓતપ્રોત થઈ ગયેલું આ પક્ષી કદમાં મધ્યમ બરનું હોય છે. તેની ચાંચ પીળા રંગની અને તે જ રંગનો પટ્ટો આંખ સુધી લંબાયેલો હોય છે. આંખો રતાશ પડતા…
વધુ વાંચો >કાબરચીતરાં પાનનો રોગ
કાબરચીતરાં પાનનો રોગ (પાનનો પંચરંગિયો) : એક પ્રકારના વિષાણુથી થતો રોગ. તેનો ફેલાવો ચૂસિયા પ્રકારના કીટકો કરે છે. આ રોગને કારણે પાન ઉપર ચિત્રવિચિત્ર આકારનાં લીલાં, પીળાં ધાબાં પડે છે. નસોમાં પણ આવાં ધાબાં પડે છે. પાન વાંકુંચૂકું અને વિકસિત હોય છે. છોડનો વિકાસ અટકી જાય છે. એકદળવાળા ધાન્ય પાક્ધાાં…
વધુ વાંચો >કાબરા, કિશોર (ડૉ.)
કાબરા, કિશોર (ડૉ.) (જ. 26 ડિસેમ્બર 1934, મન્દસૌર, મધ્યપ્રદેશ; અ. 25 માર્ચ 2022, અમદાવાદ) : હિંદી લેખક. તેમણે એમ.એ.; પીએચ.ડી. અને સાહિત્યરત્નની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કર્યા બાદ કેન્દ્રીય વિદ્યાલયમાં અધ્યાપનકાર્ય સંભાળ્યું. ત્યાંથી તેમણે ઉપાચાર્યપદેથી રાજીનામું આપીને સ્વતંત્ર લેખન અને સંપાદનકાર્ય સંભાળ્યું અને ધીમે ધીમે તેઓ સાહિત્યને સંપૂર્ણપણે સમર્પિત થયા. તેમણે હિંદી…
વધુ વાંચો >કાબરાજી, કેખુશરો નવરોજી
કાબરાજી, કેખુશરો નવરોજી (જ. 21 ઑગસ્ટ 1842, મુંબઈ; અ. 25 એપ્રિલ 1904, મુંબઈ) : પારસી પત્રકાર, નાટ્યકાર, દિગ્દર્શક અને સમાજસુધારક. લેખન અને પત્રકારત્વનો બહુ નાની વયે જ પ્રારંભ થયો, જેમાં તેમની સમાજને સુધારવાની ધગશ જોવા મળે છે. ચૌદ વર્ષની વયે ‘મુંબઈ ચાબૂક’ જેવા ચોપાનિયામાં બાળલગ્ન, કજોડાં વગેરે જેવા વિષયો પર…
વધુ વાંચો >કાબરા, દામોદરલાલ
કાબરા, દામોદરલાલ (જ. 17 માર્ચ 1926, જોધપુર; અ. 4 ઑગસ્ટ 1979, અમદાવાદ) : પ્રસિદ્ધ ભારતીય સરોદવાદક. ભારતીય સંગીતના મહીયર ઘરાનાના ઉસ્તાદ અલી અકબરખાનના ગંડાબંધ પટ્ટશિષ્ય. જન્મ સંગીતપ્રેમી પરિવારમાં. પિતાશ્રી ગોવર્ધનલાલ કાબરાને તેમના સમયના સંગીતજ્ઞો-પંડિતો અને ઉસ્તાદો સાથે સારો સંબંધ હોઈ શાસ્ત્રીય સંગીતના ઘનિષ્ઠ સંસ્કાર દામોદરલાલને તેમના બાળપણથી જ મળ્યા. આગળ…
વધુ વાંચો >કાબરા, બ્રિજભૂષણલાલ
કાબરા, બ્રિજભૂષણલાલ (જ. 25 જૂન 1937, જોધપુર; અ. 12 એપ્રિલ 2018, અમદાવાદ) : ભારતના જાણીતા ગિટારવાદક. સંગીતરસિક પિતા ગોવર્ધનલાલ કાબરાના પુત્ર બ્રિજભૂષણલાલ કાબરાને સંગીત તરફની અભિરુચિ ઘરના વાતાવરણમાંથી મળી. વાદ્ય તરીકે તેમણે એક પરદેશી વાદ્ય ગિટારને પસંદ કર્યું. આ વાદ્યની રચના સ્વરો – ઘોષ, પ્રતિઘોષ આ સઘળું પશ્ચિમી સંગીતને અનુરૂપ…
વધુ વાંચો >કાબરો કલકલિયો
કાબરો કલકલિયો (Lesser Pied Kingfisher) : માછીમારનો રાજા કહેવાતું ભારતમાં બધે જોવા મળતું એક સુંદર પંખી. ભારતમાં તેની ઘણી જાતો છે. તેમાં કાબરો કલકલિયો મુખ્ય છે. તેનું શાસ્ત્રીય નામ છે : Ceryle rudis. તેનો સમાવેશ Coraciiformes શ્રેણી અને Alcedinidae કુળમાં થાય છે. ચાંચથી પૂંછડી સુધીનું તેનું કદ 30 સેમી. એટલે…
વધુ વાંચો >કાબા
કાબા : વિશ્વભરના મુસ્લિમોનું સૌથી વધુ પવિત્ર સ્થળ. સાઉદી અરબસ્તાનના, નાની પહાડીઓથી ઘેરાયેલા જગવિખ્યાત મક્કા શહેરની મસ્જિદે હરમ(પવિત્ર મસ્જિદ)ની લગભગ વચ્ચોવચ આવેલી ઘનાકાર કક્ષ જેવી ઇમારત, જે ‘બૈતુલ્લાહ’ (અલ્લાહનું ઘર) કહેવાય છે. ‘કાબા’ શબ્દ મૂળ ‘ક્રઅબ’ શબ્દ પરથી ઊતરી આવ્યો છે તેવું એક વિધાન છે. ‘બૈતુલ હરમ’ અર્થાત્ પવિત્ર ઘરના…
વધુ વાંચો >ઔરંગા
ઔરંગા : દક્ષિણ ગુજરાતની નદી. શરૂઆતમાં બે અલગ શાખાઓ માન અને તાન નામથી ઓળખાતી. નદીઓનો સંગમ ધરમપુર તાલુકામાં થતાં તે ઔરંગા તરીકે ઓળખાય છે. ધરમપુરની ટેકરીઓમાંથી નીકળી અંતે વલસાડ શહેર નજીક અંબિકા નદીથી 12.88 કિમી. દક્ષિણે દરિયાને મળે છે. તેના મુખથી 8 કિમી. સુધી ભરતીની અસર જણાય છે અને નાની…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (બિહાર)
ઔરંગાબાદ (બિહાર) : બિહાર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 45′ ઉ. અ. અને 84o 22′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,389 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જહાનાબાદ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ ગયા જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ પાલામૌ જિલ્લો (ઝારખંડ) તથા ગયા જિલ્લાનો…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર)
ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 19o 53′ ઉ. અ. અને 75o 20′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 10,106 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જલગાંવ, પૂર્વે જાલના, દક્ષિણે બીડ અને અહમદનગર તથા પશ્ચિમે અહમદનગર તેમ…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય
ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય : ઔરંગાબાદની ગુફાઓ મહાયાન બૌદ્ધ ગુફાસ્થાપત્યનાં છઠ્ઠી સદીનાં ઉદાહરણો છે. આ જ પ્રકારની બીજી ગુફાઓ અજંતા અને ઇલોરામાં જોવા મળે છે. ઔરંગાબાદની ગુફાઓ અજંતા, ઇલોરા પછીની છે; તે બે વિસ્તારમાં છે. પહેલામાં નં. 1 અને 3માં અજંતાની પ્રણાલીની અસર જોવા મળે છે અને બીજામાં નં. 2, 5, 6,…
વધુ વાંચો >ઔલખ, અજમેરસિંહ
ઔલખ, અજમેરસિંહ (જ. 19 ઑગસ્ટ 1942, કુંભરવાલ, જિ. બરનાલા, પંજાબ; અ. 15 જૂન 2017, મનસા, પંજાબ) : પંજાબી નાટ્યકાર. તેમણે પંજાબી ભાષા અને સાહિત્યમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘ઇશ્ક બાઝ નમાજ હજ્જ નાહી’ બદલ 2006ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેઓ અંગ્રેજી અને…
વધુ વાંચો >ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર
ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર : હિમાલયના ચમોલી ગઢવાલમાં આવેલું બરફ પરની રમતોનું જાણીતું કેન્દ્ર. ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ચમોલી જિલ્લામાં આવેલા ગામ જોષીમઠથી 16 કિમી. દૂર આવેલું આ કેંદ્ર એશિયાભરમાં વિખ્યાત છે. ભૂતપૂર્વ ઉત્તરપ્રદેશના ચમોલી જિલ્લાનું પ્રથમ અને દેશનું નવું, બરફીલા ઢોળાવોવાળું આ હિમક્રીડા કેંદ્ર દુનિયાના નકશામાં તેજ ગતિએ ઊભરી રહ્યું છે. ઔલીના…
વધુ વાંચો >ઔષધ-અભિજ્ઞાન
ઔષધ-અભિજ્ઞાન (pharmacognosy) : ખાદ્યપદાર્થો સિવાયના, ઔષધો તરીકે ઉપયોગી એવા નૈસર્ગિક પદાર્થો અંગે જીવશાસ્ત્ર, જીવરસાયણ અને અર્થશાસ્ત્રની ર્દષ્ટિએ થતો અભ્યાસ. આ પદાર્થો મુખ્યત્વે વનસ્પતિજન્ય હોય છે, જોકે પ્રાણીજન્ય પદાર્થોની સંખ્યા પણ નજેવી ન ગણાય. આ પદાર્થો જેમાંથી મેળવવામાં આવતા હોય તેવાં વૃક્ષ કે છોડવા(અથવા પ્રાણીઓ)નો સઘન અભ્યાસ, તેની વિવિધ જાતો તથા…
વધુ વાંચો >ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ
ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ આયુર્વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો તથા સામાજિક રૂઢિઓથી જુદો પડતો દવાઓનો ઉપયોગ એટલે ઔષધ કુપ્રયોગ. તબીબી સલાહથી અથવા તેના વગર પણ સ્વપ્રયોગ (self medication) રૂપે, મનોરંજન માટે કે ઉત્સુકતાને કારણે પણ તેમ થતું હોય છે. આવી રીતે લેવાતી દવા વધુ માત્રામાં (excess dose) અથવા વધુ સમય માટે કે…
વધુ વાંચો >ઔષધકોશ
ઔષધકોશ (pharmacopaea) : ફાર્માસિસ્ટને ઔષધો અંગેની વિવિધ પ્રકારની માહિતી પૂરી પાડતો પ્રમાણભૂત અધિકૃત ગ્રંથ. ‘ફાર્માકોપિયા’ શબ્દ ગ્રીક ‘pharmakon = ઔષધ’ અને ‘poicin = બનાવવું’ ઉપરથી બનેલો છે. આ ગ્રંથનું કાર્યક્ષેત્ર જે તે ભૌગોલિક પ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત હોય છે. આધુનિક અર્થમાં જોઈએ તો ‘ફાર્માકોપિયા’ એટલે શાસકીય એકમના ઔષધશાસ્ત્રના નિષ્ણાતો દ્વારા માન્ય…
વધુ વાંચો >ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં
ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં : મૂત્રપિંડના રોગોમાં ઔષધ અને સારવાર કરવી તે. મૂત્રપિંડના રોગના દર્દીમાં મૂત્રપિંડના રોગની સારવાર ઉપરાંત જો તેને અન્ય કોઈ રોગ કે વિકાર હોય તો તેની સારવાર પણ કરવી પડે છે. (જુઓ ‘ઉત્સર્ગતંત્ર’.) કેટલીક દવાઓ શરીરમાંથી મુખ્યત્વે મૂત્રપિંડ દ્વારા જ બહાર નીકળતી હોય છે. મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા(renal failure)ના દર્દીમાં…
વધુ વાંચો >