ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >ઍન્તૉનિયોની માઇકલએન્જેલો
ઍન્તૉનિયોની માઇકલએન્જેલો (જ. 29 સપ્ટેમ્બર 1912, ફેરારા, ઇટાલી; અ. 20 જુલાઈ 2007, રોમ, ઇટાલી) : ઇટાલિયન ફિલ્મસર્જક. બૉલોના યુનિવર્સિટીમાં અર્થશાસ્ત્ર અને વાણિજ્ય સાથે 1935માં સ્નાતક થયા. કારકિર્દીની શરૂઆત વર્તમાનપત્ર માટેનાં લખાણોથી થઈ. શરૂઆતમાં મેન્ટલ હૉસ્પિટલ ઉપર એક વૃત્તચિત્ર બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. 1935થી 1939 સુધી બૅન્કમાં નોકરી કરી. 1939માં રોમમાં વસવાટ…
વધુ વાંચો >ઍન્થની ક્વીન
ઍન્થની ક્વીન (જ. 21 એપ્રિલ 1915, મિહવાવા, મેક્સિકો; અ. 3 જૂન 2001, બોસ્ટન, માસાચૂસેટસ, યુ. એસ.) : અમેરિકી ચિત્રઅભિનેતા. મૂળ નામ ઍન્તૉનિયો ક્વિનોનેસ. સુવિખ્યાત અમેરિકન અભિનેતા. બાળ-અભિનેતા તરીકેની પશ્ચાદભૂમિકા ધરાવતા આ અભિનેતાનો પુખ્ત વયે પહોંચ્યા પછીનો પહેલો અભિનય ‘પેરોલ’ સિનેકૃતિ(1936)માં. ત્યારબાદ બહુસંખ્ય અભિનયની તેમની કારકિર્દી હોવા છતાં ‘ઑક્સ બો ઇન્સિડેન્ટ’…
વધુ વાંચો >ઍન્થની ડીમેલો ટ્રૉફી
ઍન્થની ડીમેલો ટ્રૉફી : ભારતમાં રમાતી ક્રિકેટ ટેસ્ટ શ્રેણી માટે ક્રિકેટ ક્લબ ઑવ્ ઇન્ડિયા (C.C.I.) તરફથી તેના સ્થાપક મંત્રી ઍન્થની ડીમેલોની સ્મૃતિમાં અપાતી ટ્રૉફી. ટ્રૉફીનું કદ 14” x 18”. કિંમત લગભગ રૂ. 2,000/- શ્રેણીવિજેતાને પ્રતિકૃતિ અર્પણ થાય છે. ઇંગ્લૅન્ડ વિરુદ્ધ 2-0થી વિજય મેળવવા બદલ ભારતને આ ટ્રોફી 1961-62માં મળી હતી. તે…
વધુ વાંચો >એન્થાલ્પી
એન્થાલ્પી (enthalpy) : દબાણ અને કદના ફેરફારો જેમાં સંડોવાયેલા હોય તેવા બધા જ ઉષ્માગતિકીય પ્રક્રમો (processes) માટેનો દ્રવ્યનો અગત્યનો ગુણધર્મ; તેની સંજ્ઞા H છે. 1850માં રુડોલ્ફ ક્લોસિયસ નામના જર્મન વૈજ્ઞાનિકે આ પદનો સૌપ્રથમ ઉપયોગ કર્યો હતો. તેને ગણિતની ભાષામાં નીચે પ્રમાણે મૂકી શકાય : H = U + PV અહીં…
વધુ વાંચો >એન્થુરિયમ
એન્થુરિયમ : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલી એરેસી કુળની એક પ્રજાતિ. જળશૃંખલા, સૂરણ, અળવી, એરીસીમા વગેરે તેના સહસભ્યો છે. તેની સંકરિત જાતિઓ આકર્ષક હોય છે. Anthurium crystallinum Lind. & Andre; A. veitchii Mast., A. magnificum Lind.ના લાંબા પર્ણદંડ ઉપર ઢાલાકાર ઝૂકેલાં, લીલા રંગનાં કે તેની જુદી જુદી ઝાંયનાં પર્ણો આવેલાં હોય…
વધુ વાંચો >એન્થોસીરોટી
એન્થોસીરોટી (એન્થોસીરોટોપ્સીડા) : દ્વિઅંગી વિભાગની વનસ્પતિઓનો એક નાનો વર્ગ. આ વનસ્પતિઓનો જન્યુજનક (gametophyte) પૃષ્ઠવક્ષીય (dorsiventral), ખંડમય (lobed) અને સરળ સુકાય ધરાવે છે. સુકાયની આંતરિક રચનામાં પેશી-વિભેદન (tissue-differentiation) જોવા મળતું નથી. મૂલાંગો લીસી દીવાલવાળાં હોય છે અને વક્ષીય શલ્કો (scales) હોતા નથી. સુકાયની રચનામાં વાયુકોટરો (air chambers) કે વાયુછિદ્રો (air pores)…
વધુ વાંચો >ઍન્થ્રાકૉલિથિક રચનાઓ
ઍન્થ્રાકૉલિથિક રચનાઓ (anthracolithic systems) : કાર્બોનિફેરસ અને પરમિયન રચનાઓના સમૂહ માટે વપરાતી સંજ્ઞા. સોલ્ટરેઇન્જના પરમિયન કાળના પ્રૉડક્ટસ ચૂનાખડકસમૂહનો નીચેનો ભાગ કાશ્મીર, સ્પિટી અને ઉત્તર હિમાલયની પરમિયન કાર્બોનિફેરસ રચનાનો સમકાલીન છે. સ્તરવિદ્યાની ર્દષ્ટિએ તેમજ પ્રાચીન પ્રાણીવિદ્યાની ર્દષ્ટિએ એકબીજા સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવતા વિસ્તારો સાથે પરમિયન રચનાને કાર્બોનિફેરસથી જુદી પાડવી મુશ્કેલ હોય…
વધુ વાંચો >એન્થ્રૅક્સ
એન્થ્રૅક્સ : મુખ્યત્વે Bacillus anthracis બૅક્ટેરિયાને લીધે પ્રાણીઓને થતો ચેપી રોગ. આ રોગનો ફેલાવો પ્રાણીઓ દ્વારા માનવમાં પણ થઈ શકે છે. ચામડી કે ફરના સંપર્કથી અથવા તો માંસ અને અસ્થિ-ખોરાક (bone-meal) ખાવાથી માણસ એન્થ્રૅક્સથી પીડાય છે. ઢોર, ઘેટાં, બકરી, ભુંડ, ઘોડા જેવાં વનસ્પત્યાહારી પ્રાણીઓમાં આ રોગ સહેલાઈથી પ્રસરે છે. પરિણામે…
વધુ વાંચો >ઍન્થ્રેસાઇટ
ઍન્થ્રેસાઇટ : શ્રેષ્ઠ પ્રકારનો ખનિજ કોલસો. બંધારણ C. તેમાં કાર્બનનું પ્રમાણ સામાન્ય રીતે 80 % કરતાં વધારે હોવાથી તે રંગે ઘેરો કાળો અને ચમકવાળો હોય છે. પોપડામાં અત્યંત દબાણ અને ગરમી હેઠળ બનેલો હોવાથી તે કઠણ અને ભેજ વગરનો હોય છે. વનસ્પતિદ્રવ્યજથ્થાની જમાવટ જ્યારે જળકૃત નિક્ષેપોના પ્રસ્તરો સાથે થાય અને…
વધુ વાંચો >એન્થ્રેસીન
એન્થ્રેસીન : રૈખિક ત્રિચક્રીય સંઘનિત પ્રણાલી ધરાવતો ઍરોમેટિક હાઇડ્રોકાર્બન. [તેના સમઘટક ફિનાન્થ્રીનમાં આ સંઘનન કોણીય (anguler) છે.] કોલટારમાં 1 % જેટલું એન્થ્રેસીન હોય છે. કોલટારને ઠંડો કરવાથી મળતા ઘન પદાર્થને દાબીને અલગ પાડવામાં આવે છે. તેમાં ફિનાન્થ્રીન અને કાર્બેઝોલ ભળેલાં હોય છે. ઘન પદાર્થના ભૂકાને નેપ્થા-દ્રાવક વડે ધોવાથી ફિનાન્થ્રીન તેમાં…
વધુ વાંચો >