ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
એલ્નિકો
એલ્નિકો (Alnico) : ચિરસ્થાયી ચુંબક બનાવવા માટેની મિશ્રધાતુઓ. આ મિશ્રધાતુઓમાં આયર્ન (લોહ), ઍલ્યુમિનિયમ, નિકલ, કોબાલ્ટ અને તાંબું હોય છે. કોઈ વાર ટાઇટેનિયમ અને નિયોબિયમ પણ ઉમેરાય છે. ઍલ્યુમિનિયમ, નિકલ અને કોબાલ્ટ ઉપરથી એલ્નિકો નામ પડ્યું છે. વધુ વપરાતી મિશ્રધાતુ એલ્નિકો-5માં 24 % Co, 14 % Ni, 8 % Al, 3…
વધુ વાંચો >એલ્ફિન્સ્ટન માઉન્ટસ્ટુઅર્ટ
એલ્ફિન્સ્ટન માઉન્ટસ્ટુઅર્ટ (જ. 6 ઑક્ટોબર 1779, ડનબાર્ટન-શાયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 20 નવેમ્બર 1859, હુકવુડ, ઇંગ્લૅંડ) : ભારતમાં બ્રિટિશ અધિકારી, કાબેલ વહીવટદાર અને શિક્ષણનો હિમાયતી. તે ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીમાં ‘રાઇટર’ તરીકે કોલકાતામાં 1795માં દાખલ થયો હતો. એ અંગ્રેજી ભાષાનો વિદ્વાન હતો અને લૅટિન તથા ગ્રીક ભાષા જાણતો હતો. એણે ફારસી અને સંસ્કૃતનો…
વધુ વાંચો >એલ્ફ્રીદ, જેલિનેક
એલ્ફ્રીદ, જેલિનેક (Elfriede, Jelinek) (જ. 20 ઑક્ટોબર, 1946, મંર્ઝુશ્ચલાગ, સ્ટિરિયા, ઑસ્ટ્રિયા) : 2004ના સાહિત્ય માટેના નોબેલ પુરસ્કારનાં વિજેતા ઑસ્ટ્રિયન મહિલા નાટ્યકાર અને નવલકથાકાર. જર્મન વાચકોમાં તેઓ વિશેષ જાણીતાં છે. નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર દસ સન્નારીઓમાં તેમનું નામ ગણાય છે. ‘ધ પિયાનો ટીચર’ (1988) નામના ચિત્રપટે તેમને જગમશહૂર બનાવ્યાં. નવલકથા અને નાટકમાં…
વધુ વાંચો >એલ્ફૉન્સો, એ.
એલ્ફૉન્સો, એ. (જ. 1940, બેંગાલુરુ, કર્ણાટક; અ. 23 એપ્રિલ 2021) : આધુનિક ભારતીય ચિત્રકાર. ચેન્નઈની ગવર્ન્મેન્ટ કૉલેજ ઑવ્ આર્ટ્સ ઍન્ડ ક્રાફ્ટ્સમાં અભ્યાસ કરીને 1962માં ચિત્રકલાનો ડિપ્લોમા મેળવ્યો. 1962થી 1977 લગી અમદાવાદ, મુંબઈ, ચેન્નઈ, બેંગાલુરૂ, હોલૅન્ડ, જાપાન અને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑવ્ અમેરિકામાં પોતાની કલાનાં અનેક વૈયક્તિક પ્રદર્શનો ગોઠવ્યાં હતાં. વળી ક્યૂબા,…
વધુ વાંચો >એલ્બ નદી
એલ્બ નદી : જર્મનીની બીજા ક્રમની મોટી અને ખૂબ મહત્વની નદી તથા યુરોપખંડના મુખ્ય જળમાર્ગોમાંની એક. ચેકોસ્લોવાકિયા અને પોલૅન્ડની સરહદ પરના રિસેન્બર્જ પર્વતમાંથી નીકળીને તે દક્ષિણ અને પશ્ચિમ તરફ બોહેમિયાની બાજુએ વહે છે અને આગળ જતાં પૂર્વ જર્મનીની બાજુમાં થઈને પશ્ચિમ જર્મનીમાં દાખલ થાય છે અને હૅમ્બુર્ગ બંદર પાસે ઉત્તર…
વધુ વાંચો >એલ્બર્ટ શિખર
એલ્બર્ટ શિખર : યુ.એસ.ના સોવોય પર્વતનું 4,399 મી. ઊંચું શિખર. કૉલોરાડો રાજ્યના મધ્ય ભાગમાં આવેલી ખડકાળ ગિરિમાળાના રીવર નૅશનલ ફૉરેસ્ટ વિભાગમાં આવેલું છે. સોવોય પર્વત લીડવીલેની નૈર્ઋત્યે આવેલા સરોવરવાળા પ્રદેશનો ભાગ છે. આ પર્વતનો પૂર્વ તરફનો ભાગ રંગભૂમિ જેવો ગોળાકાર છે. તે તિરાડો કે પોલાણો ધરાવે છે. આરાકાન્સાસ નદીની ખીણ…
વધુ વાંચો >એલ્બા
એલ્બા : ભૂમધ્ય સમુદ્રમાં ઇટાલીના પશ્ચિમ કિનારાથી 11 કિમી.ને અંતરે આવેલો ખડકાળ ટાપુ. 363 ચોકિમી. ક્ષેત્રફળ ધરાવતા આ ટાપુની વસ્તી 30,000થી વધુ છે. પરાજયને અંતે નેપોલિયન બોનાપાર્ટને આ ટાપુ ઉપર (5-5-1814થી 26-2-1815 સુધી) રાખવામાં આવ્યો હતો. પોર્ટોફેરિયો ખાતે આવેલા સામાન્ય મકાનમાં તે રહ્યો. તે દરમિયાન સેંટ મોર્ટિનોનો ભવ્ય મહેલ બંધાયો.…
વધુ વાંચો >એલ્બી, એડ્વર્ડ (ફ્રેન્કલિન)
એલ્બી, એડ્વર્ડ (ફ્રેન્કલિન) (જ. 12 માર્ચ 1928, વર્જિનિયા (?), અમેરિકા; અ. 16 સપ્ટેમ્બર 2016, ન્યૂયોર્ક, યુ. એસ.) : અમેરિકન નાટ્યકાર અને નાટ્યનિર્માતા. ‘‘હુ’ઝ અફ્રેડ ઑવ્ વર્જિનિયા વૂલ્ફ’’ નામના નાટકથી તેમને પુષ્કળ ખ્યાતિ મળી હતી. આ નાટકને બ્રૉડવેની 1962ની સિઝન દરમિયાન લગભગ તમામ મહત્વના એવૉર્ડ મળ્યા હતા. તેઓ દત્તક પુત્ર હોવાથી…
વધુ વાંચો >એલ્મેન્ડાઇન (એલ્મેન્ડાઇટ)
એલ્મેન્ડાઇન (એલ્મેન્ડાઇટ) : ગાર્નેટ વર્ગનું એક ખનિજ. રા. બં. Al2Si3O12; સ્ફ. વ. ક્યુબિક; સ્વ. ડોડેકાહેડ્રોન અથવા ટ્રેપેઝોહેડ્રોન કે બંનેથી સંયોજિત અથવા હેક્સ ઑક્ટાહેડ્રોન સાથેના સ્ફટિકો. કેટલીક વાર જથ્થામય, સૂક્ષ્મ કે મોટા દાણાદાર અથવા જડાયેલા સ્ફટિકો તરીકે; રં. ઘેરો લાલ, રતાશ પડતો કથ્થાઈ કે કથ્થાઈ પડતો કાળો; સં. અભાવ; ચ. કાચમયથી…
વધુ વાંચો >ઍલ્યુમિનિયમ
ઍલ્યુમિનિયમ : આવર્ત કોષ્ટકના ત્રીજા સમૂહનું, પૃથ્વીના પોપડામાં સૌથી વધુ પ્રમાણમાં (8 %) મળી આવતું રાસાયણિક ધાતુ-તત્વ. સંજ્ઞા Al. લોહ કરતાં પણ વધુ પ્રમાણમાં પ્રાપ્ય હોવા છતાં ઓગણીસમી સદીના છેલ્લા દાયકા પછી જ તે બહોળા વપરાશમાં આવ્યું હતું. આનું કારણ તેની ઑક્સિજન પ્રત્યેની તીવ્ર બંધુતા (affinity) છે, જેથી ખનિજમાંથી તેને…
વધુ વાંચો >ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >